ابوالحسن علی بهرامی سرخسیبَهْرامی سَرَخْسی، ابوالحسن علی، شاعر و از استادان بزرگ شعر و ادب در عصر اول غزنوی است. وی از شاعران و استادان فنّ عروض در قرن پنجم بود. ۱ - دوران زندگیدربارۀ دوران زندگی او اتفاق نظر وجود ندارد. نظامی عروضی از او در شمار شاعران نامدار آل‌ناصرالدین (سلسلۀ غزنوی) نام برده است. [۱]
احمد نظامی عروضی، چهار مقاله، ج۱، ص۲۸، به کوشش محمد قزوینی، لیدن، ۱۹۰۹م.
برخی منابع او را از معاصران ناصرالدین سبکتگین (د ۳۸۷ق/۹۹۷م) دانسته‌اند. [۲]
محمد اوحدی بلیانی، عرفات العاشقین، ج۱، ص۱۹۹، نسخۀ خطی کتابخانۀملی ملک، شم ۵۳۲۴.
هدایت نیز با این‌که او را معاصر سبکتگین دانسته، وفات او را در ۵۰۰ق/۱۱۰۷م نوشته است. [۳]
رضاقلی هدایت، مجمع الفصحاء، ج۱، ص۴۴۸-۴۴۹، به کوشش مظاهر مصفا، تهران، ۱۳۳۶ش.
قزوینی [۴]
محمد قزوینی، تعلیقات بر چهارمقاله (نک: هم نظامی عروضی)، ج۱، ص۱۳۲.
و فروزانفر [۵]
بدیع‌الزمان فروزانفر، سخن و سخنوران، ج۱، ص۱۵۳، تهران، ۱۳۵۰ش.
به این خطای آشکار اشاره کرده‌اند و این قول را پذیرفتنی نمی‌دانند. امین احمد رازی او را معاصر سلطان محمود غزنوی دانسته است. [۶]
امین احمد رازی، هفت اقلیم، ج۲، ص۴۰، به کوشش جواد فاضل، تهران، ۱۳۴۰ش.
[۷]
ذبیح‌الله صفا، تاریخ ادبیات در ایران، تهران، ۱۳۶۳ش.
[۸]
ذبیح‌الله صفا، تاریخ ادبیات در ایران، ج۱، ص۵۶۸، تهران، ۱۳۶۳ش.
۲ - بهرامی در منابعلغت فرس، کهن‌ترین مأخذی است که از بهرامی نام برده، و در ذیل برخی لغات به ابیات او استشهاد کرده است. [۹]
اسدی طوسی، لغت فرس، ج۱، ص۱-۲، جم،به کوشش محمددبیر سیاقی، تهران، ۱۳۵۶ش.
[۱۰]
علی بن احمد اسدی، لغت فرس، ص۲۳، چاپ فتح الله مجتبائی و علی اشرف صادقی، تهران ۱۳۶۵ ش.
[۱۱]
علی بن احمد اسدی، لغت فرس، ص۳۵، چاپ فتح الله مجتبائی و علی اشرف صادقی، تهران ۱۳۶۵ ش.
[۱۲]
علی بن احمد اسدی، لغت فرس، ص۷۴، چاپ فتح الله مجتبائی و علی اشرف صادقی، تهران ۱۳۶۵ ش.
[۱۳]
علی بن احمد اسدی، لغت فرس، ص۱۲۳، چاپ فتح الله مجتبائی و علی اشرف صادقی، تهران ۱۳۶۵ ش.
[۱۴]
علی بن احمد اسدی، لغت فرس، ص۱۷۵، چاپ فتح الله مجتبائی و علی اشرف صادقی، تهران ۱۳۶۵ ش.
[۱۵]
علی بن احمد اسدی، لغت فرس، ص۱۸۴، چاپ فتح الله مجتبائی و علی اشرف صادقی، تهران ۱۳۶۵ ش.
[۱۶]
علی بن احمد اسدی، لغت فرس، ص۱۹۸، چاپ فتح الله مجتبائی و علی اشرف صادقی، تهران ۱۳۶۵ ش.
[۱۷]
علی بن احمد اسدی، لغت فرس، ص۲۰۰، چاپ فتح الله مجتبائی و علی اشرف صادقی، تهران ۱۳۶۵ ش.
شمس قیس رازی در المعجم [۱۸]
محمد شمس قیس رازی، المعجم، ج۱، ص۲۲۴، به کوشش محمد رمضانی، تهران، ۱۳۱۴ش.
ضمن نقل دوبیت از بهرامی، آن را از دیدگاه علم بیان و نیز علم قافیه نقد کرده است؛ اما عوفی [۱۹]
محمد عوفی، لباب الالباب، ج۲، ص۵۵-۵۶، به کوشش ادوارد براون، لیدن، ۱۳۲۱ق/۱۹۰۳م.
و هدایت [۲۰]
رضاقلی هدایت، مجمع الفصحاء، ج۱، ص۴۴۸، به کوشش مظاهر مصفا، تهران، ۱۳۳۶ش.
مهارت او را در شاعری ستوده‌اند. اشعار او همانند سروده‌های بیش‌تر پیشینیان از میان رفته است [۲۱]
رضاقلی هدایت، مجمع الفصحاء، ج۱، ص۴۴۸-۴۴۹، به کوشش مظاهر مصفا، تهران، ۱۳۳۶ش.
آنچه امروزه در دسترس است، منحصر به ابیات پراکنده‌ای است که در برخی تذکره‌ها و فرهنگ نامه‌های کهن نظیر لغت فرس، [۲۲]
رضاقلی هدایت، مجمع الفصحاء، ج۱، ص۴۴۸-۴۴۹، به کوشش مظاهر مصفا، تهران، ۱۳۳۶ش.
صحاح‌الفرس، [۲۳]
محمد بن هندوشاه نخجوانی، صحاح الفرس، ج۱، ص۳۳۷، به کوشش عبدالعلی طاعتی، تهران، ۱۳۵۵ش.
فرهنگ مجموعة الفرس [۲۴]
عبدالمؤمن صفی کحال، فرهنگ مجموعة الفرس، ج۱، ص۵، به کوشش عزیزالله جوینی، تهران، ۱۳۵۶ش.
و فرهنگ جهانگیری [۲۵]
حسین انجو شیرازی، فرهنگ جهانگیری، ج۲، ص۲۶۲۱، به کوشش رحیم عفیفی، مشهد، ۱۳۵۱ش.
برجای مانده است. اشعار باقی‌ماندۀ بهرامی شامل قصاید، غزلیات و قطعات [۲۶]
Iranica.
است و نشان دهندۀ تأثیر پذیری بسیار او از سبک و ویژگی‌های شعر عهد سامانی است. [۲۷]
ذبیح‌الله صفا، تاریخ ادبیات در ایران، ج۱، ص۵۶۸، تهران، ۱۳۶۳ش.
۳ - تسلط بر فنون مختلفبهرامی افزون بر مهارت و تسلط بر فنون سخن و صنعت شعر، [۲۸]
محمد عوفی، لباب الالباب، ج۲، ص۵۵-۵۶، به کوشش ادوارد براون، لیدن، ۱۳۲۱ق/۱۹۰۳م.
[۲۹]
محمد اوحدی بلیانی، عرفات العاشقین، ج۱، ص۱۹۹، نسخۀ خطی کتابخانۀملی ملک، شم ۵۳۲۴.
در فن عروض و قافیه نیز سرآمد زمان بود. شمس قیس رازی او را در شمار عروضیان عجم یاد می‌کند و در ابداع دوایر مجهول و بحور بیست و یک گانۀ مستحدث دخیل می‌داند. [۳۰]
محمد شمس قیس رازی، المعجم، ج۱، ص۱۳۵، به کوشش محمد رمضانی، تهران، ۱۳۱۴ش.
[۳۱]
محمدبن قیس شمس قیس، کتاب المعجم فی معاییر اشعار العجم، ص۱۸۱، تصحیح محمد بن عبدالوهاب قزوینی، چاپ مدرس رضوی، تهران (۱۳۳۸ ش).
[۳۲]
محمدبن قیس شمس قیس، کتاب المعجم فی معاییر اشعار العجم، ص۱۸۹، تصحیح محمد بن عبدالوهاب قزوینی، چاپ مدرس رضوی، تهران (۱۳۳۸ ش).
و به بیان شواهدی از غایة العروضین پرداخته است.۴ - تألیفاتاز بهرامی ۳ اثر در زمینۀ فنون ادبی به نام‌های غایة العروضَین (العروضیین)، کنزالقافیة و خجسته‌نامه شناخته شده است. شمس قیس رازی در مبحث عروض به غایة العروضیین بهرامی استناد کرده است. [۳۳]
محمد شمس قیس رازی، المعجم، ج۱، ص۱۴۱، به کوشش محمد رمضانی، تهران، ۱۳۱۴ش.
[۳۴]
احمد نظامی عروضی، چهار مقاله، به کوشش محمد قزوینی، لیدن، ۱۹۰۹م.
[۳۵]
احمد نظامی عروضی، چهار مقاله، ج۱، ص۳۰، به کوشش محمد قزوینی، لیدن، ۱۹۰۹م.
از سخن نظامی عروضی بر می‌آید که این دو کتاب از آثار برگزیده و طراز اول در زمینۀ علوم شعری شمرده می‌شده است. [۳۶]
ذبیح‌الله صفا، تاریخ ادبیات در ایران، ج۱، ص۵۶۸، تهران، ۱۳۶۳ش.
[۳۷]
ادوارد براون، تاریخ ادبی ایران، ج۲، ص۲۶۶، ترجمۀ علی پاشا صالح، تهران، ۱۳۵۸ش.
[۳۸]
احمد نظامی عروضی، چهار مقاله، به کوشش محمد قزوینی، لیدن، ۱۹۰۹م.
[۳۹]
ادوارد براون، تاریخ ادبی ایران، ج۲، ص۲۶۶، ترجمۀ علی پاشا صالح، تهران، ۱۳۵۸ش.
[۴۰]
محمد شمس قیس رازی، المعجم فی معاییر اشعار العجم، ج۱، ص۱۸۹.
[۴۱]
احمد بن عمر نظامی، کتاب چهار مقاله، ج۱، ص۱۵۹، چاپ محمد بن عبدالوهاب قزوینی، لیدن ۱۳۲۷/۱۹۰۹، چاپ افست تهران (بی تا).
عوفی [۴۲]
محمد عوفی، لباب الالباب، ج۲، ص۵۶، به کوشش ادوارد براون، لیدن، ۱۳۲۱ق/۱۹۰۳م.
و امین احمد رازی [۴۳]
امین احمد رازی، هفت اقلیم، ج۲، ص۴۰، به کوشش جواد فاضل، تهران، ۱۳۴۰ش.
به کتاب دیگری از بهرامی با عنوان خجسته‌نامه اشاره کرده، و آن را اثری بی‌نظیر در علم عروض خوانده‌اند. منابع دیگر این نوشته را خجسته [۴۴]
رضاقلی هدایت، مجمع الفصحاء، ج۱، ص۴۴۸، به کوشش مظاهر مصفا، تهران، ۱۳۳۶ش.
یا خجستۀ ناصری [۴۶]
سعید نفیسی، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی، ج۱، ص۳۵، تهران، ۱۳۴۴ش.
نامیده‌اند.غایة العروضین، از امهات کتب علوم شعری است که آن را در ردیف اولین آثار معتبر در عروض دانسته‌اند. [۴۷]
ذبیح الله صفا، تاریخ ادبیات در ایران، ج۱، ص۵۶۸، تهران ۱۳۶۳ ش.
[۴۸]
ذبیح الله صفا، تاریخ ادبیات در ایران، ج۲، ص۹۱۷، تهران ۱۳۶۳ ش.
از ۳ اثر یاد شدۀ بهرامی و دیوان او که آقابزرگ بدان اشاره دارد، تاکنون نسخه‌ای به دست نیامده است. ۵ - سبک شعری بهرامیاشعار باقی‌مانده از وی نشان دهنده شدت تأثیرپذیری وی از شاعران دوره سامانیان است و برخی، مهارت و کمال او را در شاعری نیز ستوده‌اند؛ [۵۰]
مظاهر مصفّا، پاسداران سخن مجموعه اشعار از رودکی تا عصر حاضر، ج۲، ص۵۵- ۵۶.
[۵۱]
رضاقلی بن محمد هادی هدایت، مجمع الفصحا،ج ۱، ص۴۴۸ چاپ مظاهر مصفّا، تهران ۱۳۳۶-۱۳۴۰ ش.
همچنین وی در برخی از سروده‌های خود متأثر از منجیک ترمذی است. [۵۲]
مظاهر مصفّا، پاسداران سخن مجموعه اشعار از رودکی تا عصر حاضر، ج ۲، ص ۵۵ ـ ۵۶ تهران ۱۳۳۵ ش.
۶ - وفات بهرامیبرخی به اشتباه، او را از معاصران ناصرالدین سبکتکین (متوفی ۳۸۷) دانسته‌اند، [۵۳]
رضاقلی بن محمد هادی هدایت، مجمع الفصحا،ج ۱، ص۴۴۸ چاپ مظاهر مصفّا، تهران ۱۳۳۶-۱۳۴۰ ش.
[۵۴]
محمدعلی مدرس تبریزی، ریحانة الادب، ج۱، ص۲۹۷، تهران ۱۳۶۹ ش.
[۵۵]
کارل هرمان اته، تاریخ ادبیات فارسی، ج۱، ص۳۸، ترجمه با حواشی رضازاده شفق، تهران ۱۳۵۶ ش.
[۵۶]
علی اکبر دهخدا، لغت نامه، ذیل مادّه، زیرنظر محمد معین، تهران ۱۳۲۵- ۱۳۵۹ ش.
و برخی از جمله امین احمد رازی [۵۷]
امین احمد رازی، هفت اقلیم، ج۲، ص۴۰، چاپ جواد فاضل، تهران (بی تا).
، او را معاصر محمود غزنوی (متوفی ۴۲۱) می‌دانند.اما چون وفات بهرامی را در ۵۰۰ دانسته‌اند، [۵۸]
رضاقلی بن محمد هادی هدایت، مجمع الفصحا، ج۱، ص۴۴۹، چاپ مظاهر مصفّا، تهران ۱۳۳۶-۱۳۴۰ ش.
[۵۹]
محمدحسن فروزانفر، سخن و سخنوران،ص ۱۵۳ ،تهران ۱۳۵۸ ش.
این اقوال را نمی‌توان پذیرفت، یا باید گفت که در ضبط سال وفات او اشتباه شده است.۷ - فهرست منابع(۱) آقابزرگ تهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعه. (۲) محمد اوحدی بلیانی، عرفات العاشقین، نسخۀ خطی کتابخانۀملی ملک، شم ۵۳۲۴. (۳) ادوارد براون، تاریخ ادبی ایران، ترجمۀ علی پاشا صالح، تهران، ۱۳۵۸ش. (۴) امین احمد رازی، هفت اقلیم، به کوشش جواد فاضل، تهران، ۱۳۴۰ش. (۵) محمد شمس قیس رازی، المعجم، به کوشش محمد رمضانی، تهران، ۱۳۱۴ش. (۶) ذبیح‌الله صفا، تاریخ ادبیات در ایران، تهران، ۱۳۶۳ش. (۷) عبدالمؤمن صفی کحال، فرهنگ مجموعة الفرس، به کوشش عزیزالله جوینی، تهران، ۱۳۵۶ش. (۸) محمد عوفی، لباب الالباب، به کوشش ادوارد براون، لیدن، ۱۳۲۱ق/۱۹۰۳م. (۹) بدیع‌الزمان فروزانفر، سخن و سخنوران، تهران، ۱۳۵۰ش. (۱۰) حسین انجو شیرازی، فرهنگ جهانگیری، به کوشش رحیم عفیفی، مشهد، ۱۳۵۱ش. (۱۱) محمد قزوینی، تعلیقات بر چهارمقاله (نک: هم نظامی عروضی). (۱۲) اسدی طوسی، لغت فرس، به کوشش محمددبیر سیاقی، تهران، ۱۳۵۶ش. (۱۳) محمد بن هندوشاه نخجوانی، صحاح الفرس، به کوشش عبدالعلی طاعتی، تهران، ۱۳۵۵ش. (۱۴) احمد نظامی عروضی، چهار مقاله، به کوشش محمد قزوینی، لیدن، ۱۹۰۹م. (۱۵) سعید نفیسی، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی، تهران، ۱۳۴۴ش. (۱۶) رضاقلی هدایت، مجمع الفصحاء، به کوشش مظاهر مصفا، تهران، ۱۳۳۶ش. (۱۷) Iranica. ۸ - پانویس
۹ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «بهرام سرخی»، شماره۵۲۶۳. دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «بهرامی‌سرخسی»، شماره۲۲۵۲. رده‌های این صفحه : مقالات دانشنامه بزرگ اسلامی | مقالات دانشنامه جهان اسلام
|