آقابزرگ
آقابزرگ \āqā-bozorg\، مسجد و مدرسهای بزرگ و باشکوه در کاشان، منسوب به ملا مهدی نراقی ملقب به آقابزرگ. این مسجد با هزینۀ مردی نیکوکار به نام حاج محمدتقی خانبان و پسرش در نیمۀ سدۀ 13 ق / 19 م، مقارن با پادشاهی محمد شاه قاجار (د 1264 ق / 1848 م) ساخته شده است (نراقی، 254؛ مصطفوی، 1 / 418). مسجد و مدرسۀ آقابزرگ در محدودۀ تاریخی و بافت کهن شهر، مجاور بقعۀ خواجه تاجالدین و در محلهای به همین نام بنا شده، و در خیابان آقابزرگ، منشعب از خیابان فاضل نراقی واقع است.
ساخت این بنا در روزگار پادشاهی محمد شاه قاجار آغاز شد و در سالهای نخستین سلطنت ناصرالدین شاه (1264- 1313 ق / 1848-1895 م)، به پایان رسید (مشکوٰتی، 268- 269؛ مصطفوی، همانجا).
مسجد و مدرسۀ آقابزرگ مجموعۀ نفیسی از عناصر معماری و تزییناتی، و ترکیبی از این حجمها و اندامهای متناسب به هم تنیده، شامل سردر و هشتی ورودی، صحن مرکزی، مقصوره و شبستانها را به وجود آورده است.
سردر و هشتی ورودی
این قسمت از بنا که از طریق جبهۀ شمالی به خارج راه مییابد، مشتمل است بر سردر ورودی، درِ چوبیِ کندهکاریشدۀ نفیس، و سکوهای سنگیِ دو طرف. در 3 ضلع سردر ورودی و درست در ارتفاع بالای درِ چوبی، کتیبهای کاشی با قصیدهای از حسرت (نام سرایندۀ آن) نصب شده است (نک : گنج‌نامه، 6 / 152، تصویر).
صحن مرکزی
این صحن در دو طبقه و مشتمل بر دو حیاط فوقانی و تحتانی (گودالْ باغچه) است. صحن فوقانی (بام مدرس و حجرهها) مهتابی‌مانندی است که از شرق و غرب با دو دیوار مرکب از جرز و طاقنما محصور شده است و از شمال به مهتابی (بام چهلستون) میپیوندد و از جنوب به ایوان مسجد راه مییابد. گودال باغچه از شرق و غرب به 10 حجره، از جنوب به دو حجره (در دو سوی) و یک مدرس (در وسط) و چند اطاق و انبار در دو کنج جنوب غربی و شرقی، و از شمال به شبستان شمالی و سرداب زیر آن منتهی میشود (نک : همان، 6 / 151، 152، تصویرها).
مقصوره یا گنبدخانه
گنبدخانه بر روی پایۀ عظیم، پیرامون یک هشتضلعی، بنا گردیده، و گنبدی دو پوش با دهانۀ داخلی 20 / 10 متر آن را پوشانده است. گرداگرد این گنبدخانه رواقهایی به هم پیوسته با پوششی به شکل طاق و تویزه و عرقچین ایجاد شده است. در ارتفاع حدود شش‌متری از کف مقصوره درگاههایی بر بالای ورودیهای هشتگانه ساخته شده که در جانب ایوان به یکدیگر ارتباط مییابند. زیر این قسمت کتیبهای حاوی سورۀ «فتح» به خط ثلث برجسته از گچ گرداگرد داخل گنبدخانه را میپوشاند که در پایان آن تاریخ 1264ق خوانده میشود (نک : همان، 6 / 150، نیز 6 / 154، 157، تصویرها).
ایوان شمال گنبدخانه با یک ورودی اصلی از وسط به مقصوره، و دو راه ارتباطی دیگر از راست و چپ به رواقهای طرفین میپیوندد. دو قسمت سردر که میان ایوان و گنبدخانه واقع است، با یک راهرو ارتباطی در نیمطبقه به یکدیگر راه مییابند و یک درگاه باز در وسط آن، خارج را به داخل مرتبط میسازد. نظیر این درگاه در 3 طرف دیگر مقصوره نیز عیناً تکرار شده است (نک : همان، 6 / 155، 157، تصویرها).
شبستانهای ستون‌دار
این مجموعه دارای شبستانهایی است؛ یکی در جبهۀ غربی گنبدخانه که اندک زمانی پس‌از بنای قسمت اصلی ساخته شده، و دارای 20 ستون آزاد و 30 چشمه‌طاق عرقچینی آجری است که در قسمت شمالی آن، راهرو ارتباطی و پلکان پشتبام و محلی برای وضوخانه قرار دارد؛ و دیگری شبستانِ زمستانی‌ای که در جبهۀ شمالی مسجد و صحن اصلی حیاط واقع است و پایههای آن قبل از ساختمان قسمت اصلی وجود داشته، یا احتمالاً اندکی قبل از احداث گنبدخانه بر روی پایههای موجود بنایی که بر اثر زلزله یا عوامل دیگر ویران شده بود، ساخته شده است. این شبستان دارای ستونهایی از آجر و خشت و پوشش عرقچینی با گوشهسازی و رسمیبندی است که پوشش آجری عرقچین آن با نقوش هندسی آجر و کاشی تزیین گردیده است (نک : نراقی، 257- 258؛ گنج‌نامه، 6 / 155، تصویر).
از خصوصیات بارز این بنا معماری ویژۀ گنبدخانه است که روی 8 پایۀ عظیم بر پا شده، زیرا در طرح مساجد قدیمی ایران ایجاد گنبد روی پایههای آزاد به ندرت دیده میشود. نتیجۀ عملی اجرای این نوع طرح، جریان یافتن هوای خنک در فضای گنبدخانه در فصول گرم و تابستانهای داغ منطقۀ کویری است؛ از اینرو، در این مسجد برخلاف دیگر مساجد که جبهۀ جنوب گنبدخانه را به‌منظور ایجاد محراب مسدود میکنند و جرزهای نسبتاً قطوری میسازند، جانب جنوب، جنوب شرقی و جنوب غربی آن آزاد و رها بنا شده، و محراب در دیوار رواقی که گرداگرد گنبدخانه را فراگرفته، ساخته شده است (نراقی، 257). از ویژگیهای دیگر، گودال باغچه (حیاط تحتانی) است که حوض بزرگ (آبنما) و باغچههای آن به طراوت فضا کمک میکند (همو، 258). تزیینات اندک این مسجد و مدرسه به گچبری، نقاشی، کارهای چوبی (کندهکاری، گرهچینی، آلت و لقط)، مقرنسکاری، کاشی‌کاری رسمیبندی و یزدیِ‌بندی منحصر میشود. یک جفت درِ نفیس (درِ مدخل اصلی مسجد) که کندهکاری شده، و با گرهچینی و گل‌میخ تزیین گردیده از ارزش والایی برخوردار است (مصطفوی، همانجا).
مآخذ
گنج‌نامه (مساجد)، به کوشش کامبیز حاجی‌قاسمی، تهران، 1383 ش؛ مشکوٰتی، نصرتالله، فهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران، تهران، 1349 ش؛ مصطفوی، محمدتقی، آثار تاریخی طهران (تهران)، به کوشش هاشم محدث، تهران، 1361 ش؛ نراقی، حسن، آثار تاریخی شهرستانهای کاشان و نطنز، تهران، 1348 ش؛ نیز: