ابن‌مغازلی (اعلام)اِبْن‌ِ‌مَغازِلی، عنوان دو تن از محدثان و فقیهان مالکی واسط که در سده‌های ۵ -۶ق/۱۱-۱۲م می‌زیسته‌اند. ۱ - ابوالحسن علی بن محمدابوالحسن علی بن محمد بن محمد بن طیب جُلاّیی (د ۱۰ صفر ۴۸۳ق/۱۴ آوریل ۱۰۹۰م)، مورخ، محدث و فقیه واسطی است. او را از آن جهت که مدتی در واسط به خطابت پرداخته [۱]
ابوطاهر سلفی، سؤالات، ج۱، ص۳۴، به کوشش مطاع طرابیشی، دمشق، ۱۳۹۶ق/۱۹۷۶م.
خطیب نیز می‌خوانند. از زندگی وی اطلاع چندانی در دست نیست، ولی با توجه به استماع حدیث وی در واسط در ۴۳۴ق، [۴]
علی ابن مغازلی، مناقب علی بن ابی‌طالب (علیه‌السلام)، ج۱، ص۴۳، به کوشش محمد باقر بهبودی، بیروت، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م.
می‌توان زمان تحصیلش را تخمین زد.۱.۱ - شیوخ حدیثدر میان شیوخ حدیث‌ِ او نام کسانی چون ابوالحسن علی بن عبدالصمد هاشمی، ابوبکر احمد بن محمد خطیب، ابوالحسن احمد بن مظفر عطار و ابوعبدالله محمد بن علی شجری به چشم می‌خورد. ۱.۲ - شاگرداناز شاگردان و کسانی که از وی روایت کرده‌اند، فرزندش ابوعبدالله محمد، ابوالقاسم علی بن طراد بغدادی، ابوعبدالله محمد بن فتوح حمیدی، ابوالکرم خمیس بن علی حوزی و ابوالقاسم علی بن شیران واسطی را می‌شناسیم. [۸]
ابوطاهر سلفی، سؤالات، ج۱، ص۲۰، به کوشش مطاع طرابیشی، دمشق، ۱۳۹۶ق/۱۹۷۶م.
[۹]
ابوطاهر سلفی، سؤالات، ج۱، ص۵۰، به کوشش مطاع طرابیشی، دمشق، ۱۳۹۶ق/۱۹۷۶م.
[۱۰]
یاقوت حموی، معجم الادبا، ج۱۷، ص۲۱۵.
۱.۳ - علمیتسمعانی بر آگاهی او در زمینه رجال واسط و روایات ایشان تأکید نموده و خمیس حوزی از دانش او در فقه سخن گفته است. [۱۲]
ابوطاهر سلفی، سؤالات، ج۱، ص۳۳-۳۴، به کوشش مطاع طرابیشی، دمشق، ۱۳۹۶ق/۱۹۷۶م.
از دیدگاه رجالی، ابن‌نقطه او را از ثقات شمرده، [۱۳]
محمد بن نقطه، الاستدراک، ج۱، ص۲۳۱، نسخه خطی کتابخانه ظاهریه، شم ۴۲۳ حدیث.
اما ابن‌نجار به اغلاط او اشاره کرده و ضبط او را مورد نقد قرار داده است. [۱۴]
محمد بن نجار، ذیل تاریخ بغداد، ج۴، ص۷۱، حیدرآباد دکن، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۵م.
مذهب فقهی ابن‌مغازلی بنا به گفته شاگردش خمیس حوزی، مالکی بوده است، [۱۵]
ابوطاهر سلفی، سؤالات، ج۱، ص۳۳، به کوشش مطاع طرابیشی، دمشق، ۱۳۹۶ق/۱۹۷۶م.
[۱۶]
ابوطاهر سلفی، سؤالات، ج۱، ص۸۲، به کوشش مطاع طرابیشی، دمشق، ۱۳۹۶ق/۱۹۷۶م.
[۱۷]
ابوطاهر سلفی، سؤالات، ج۱، ص۱۰۰، به کوشش مطاع طرابیشی، دمشق، ۱۳۹۶ق/۱۹۷۶م.
ولی کسانی چون ابن‌بطریق که او را از طریق کتاب مناقبش شناخته‌اند، به جهتی نامعلوم او را شافعی دانسته‌اند. ۱.۴ - آثارمهمترین اثر ابن‌مغازلی که در آثار پیشینیان بر آن تکیه شده تاریخ واسطِ مفقود اوست که خود ذیلی بر تاریخ واسط بحشل بوده [۱۹]
ابوطاهر سلفی، سؤالات، ج۱، ص۳۴، به کوشش مطاع طرابیشی، دمشق، ۱۳۹۶ق/۱۹۷۶م.
[۲۰]
محمد بن نقطه، الاستدراک، ج۱، ص۲۳۱، نسخه خطی کتابخانه ظاهریه، شم ۴۲۳ حدیث.
و مورد استفاده مؤلفانی چون سمعانی و ذهبی [۲۲]
محمد ذهبی، سیراعلام النبلاء، ج۱۶، ص۳۵۲، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
[۲۳]
محمد ذهبی، سیراعلام النبلاء، ج۲۰، ص۱۷۳، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
قرار گرفته است.سلفی نیز در شرح حال جمعی از عالمان واسط اطلاعات قابل توجهی را با واسطه خمیس حوزی از ابن‌مغازلی نقل کرده است. [۲۴]
ابوطاهر سلفی، سؤالات، ج۱، ص۱۴۰، به کوشش مطاع طرابیشی، دمشق، ۱۳۹۶ق/۱۹۷۶م.
۱.۴.۱ - اثر مهمدیگر اثر مهم ابن‌مغازلی کتاب مناقب علی بن ابی‌طالب (علیه‌السلام) است که به ویژه بین شیعیان متداول بوده و کسانی چون ابن‌بطریق حلی در خصائص و عمده [۲۷]
یحیى بن بطریق، عمده، ص ۲۷- ۲۸، قم، ۱۴۰۷ق
، اربلی در کشف الغمه، ابن‌طاووس در الطرائف، علامه حلی در نهج الحق و مجلسی در بحارالانوار در سطح وسیعی آن را مورد استفاده قرار داده‌اند.کتاب مناقب در ۱۳۹۴ق به کوشش محمدباقر بهبودی در تهران و بار دیگر در ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م در بیروت به چاپ رسیده است. [۳۳]
ابوطاهر سلفی، سؤالات، ج۱، ص۳۴، به کوشش مطاع طرابیشی، دمشق، ۱۳۹۶ق/۱۹۷۶م.
[۳۴]
محمد بن نجار، ذیل تاریخ بغداد، ج۴، ص۷۱، حیدرآباد دکن، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۵م.
۱.۵ - وفاتگفته شده که ابن‌مغازلی در پایان عمر خود به بغداد آمد و پس از چند روز در اثر حادثه‌ای در دجله غرق شد. [۳۵]
ابوطاهر سلفی، سؤالات، ج۱، ص۳۴، به کوشش مطاع طرابیشی، دمشق، ۱۳۹۶ق/۱۹۷۶م.
[۳۷]
محمد ابن نجار، ذیل تاریخ بغداد، ج۴، ص۷۳، حیدرآباد دکن، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۵م.
۲ - ابوعبدالله محمد بن علیابوعبدالله محمد بن علی بن محمد بن جلاّیی (ربیع‌الاول ۴۵۷- رمضان ۵۴۲/ فوریه ۱۰۶۵- فوریه ۱۱۴۸)، محدث و فقیه مالکی است. ۲.۱ - اساتیداو در واسط و بغداد از استادانی چو حسن بن احمد غندجانی، محمد بن محمد بن مخلد ازدی، اسماعیل بن محمد بن احمد کماری و ابوعبدالله محمد بن فتوح حمیدی حدیث فراگرفت و از برخی مشایخ نیز اجازه روایت دریافت داشت. [۳۸]
محمد بن مغازلی، جزء، عکس نسخه خطی ظاهریه موجود در کتابخانه مرکز.
[۴۱]
محمد ذهبی، سیراعلام النبلاء، ج۲۰، ص۱۷۲، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
۲.۲ - ترویج حدیث واسطیانوی مدتی در واسط به نیابت از ابوالعباس ماندائی قضا و حکومت آنجا را برعهده داشت، اما جنبه خاص شخصیت او را باید در ترویج حدیث واسطیان جست‌وجو کرد. وی بخش عمده زندگانی خود را در واسط و چند سالی را پس از ۵۲۰ق در بغداد، [۴۳]
محمد ذهبی، سیراعلام النبلاء، ج۲۰، ص۱۷۲، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
به گفتن حدیث پرداخت و آثاری از پیشینیان چون مناقب پدرش و مسند الخلفاء الراشدین احمد بن سنان واسطی را روایت نمود. [۴۶]
محمد ذهبی، سیراعلام النبلاء، ج۲۰، ص۱۷۲، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
۱.۲ - شاگرداندر میان شاگردان و روایت‌کنندگان از وی نام کسانی چون ابوالقاسم ابن عساکر، ابوسعد سمعانی، ابوبکر عبدالله بن منصور باقلانی، قاضی نعمةالله بن عطار، و ابوعلی حسن بن مکی مرندی دیده می‌شود. [۴۷]
ابن‌عساکر، تاریخ مدینه و دمشق، برگ ۲۱۶ الف.
[۴۹]
محمد بن مغازلی، جزء، عکس نسخه خطی ظاهریه موجود در کتابخانه مرکز.
[۵۱]
علی بن مغازلی، مناقب علی بن ابی‌طالب (علیه‌السلام)، ج۱، ص۲۸۷، به کوشش محمد باقر بهبودی، بیروت، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م.
[۵۲]
یحیی بن بطریق، خصائص الوحی المبین، ج۱، ص۲۳، به کوشش محمد باقر محمودی، تهران، ۱۴۰۶ق.
[۵۳]
محمد بن نقطه، الاستدراک، ج۱، ص۲۳۱، نسخه خطی کتابخانه ظاهریه، شم ۴۲۳ حدیث.
[۵۴]
محمد ذهبی، سیراعلام النبلاء، ج۲۰، ص۱۷۲-۱۷۳، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
۲.۴ - بررسی رجالیاز نظر رجالی احمد بن اغلاقی از معاصران او در سماع وی تردید نموده، ولی سمعانی به رغم گفته وی، سماع او را صحیح دانسته است. [۵۵]
محمد ذهبی، سیراعلام النبلاء، ج۲۰، ص۱۷۲، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
[۵۶]
محمد ابن نقطه، الاستدراک، ج۱، ص۲۳۱، نسخه خطی کتابخانه ظاهریه، شم ۴۲۳ حدیث.
۲.۵ - آثارتنها اثر بازمانده از وی جز در حدیث است که نسخه خطی آن در کتابخانه ظاهریه در مجموعه شم ۳۷۶۴ مدرسه عمریه موجود است. [۵۷]
فهرس مجامیع المدرسة العمریه، به کوشش یاسین محمد سواس، ج۱، ص۱۴۱، کویت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۷م.
صورت سماع‌های موجود در آغاز و پایان این جزء [۵۸]
فهرس مجامیع المدرسة العمریه، به کوشش یاسین محمد سواس، کویت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۷م.
[۵۹]
فهرس مجامیع المدرسة العمریه، به کوشش یاسین محمد سواس، کویت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۷م.
میزان رواج و تداول آن را نشان می‌دهد.۳ - فهرست منابع(۱) یحیی ابن بطریق، خصائص الوحی المبین، به کوشش محمد باقر محمودی، تهران، ۱۴۰۶ق. (۲) یحیی ابن بطریق، عمدة، قم، ۱۴۰۷ق. (۳) علی ابن طاووس، الطرائف، قم، ۱۴۰۰ق. (۴) علی ابن مغازلی، مناقب علی بن ابی‌طالب (علیه‌السلام)، به کوشش محمد باقر بهبودی، بیروت، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م. (۵) محمد ابن مغازلی، جزء، عکس نسخه خطی ظاهریه موجود در کتابخانه مرکز. (۶) محمد ابن نجار، ذیل تاریخ بغداد، حیدرآباد دکن، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۵م. (۷) محمد ابن نقطه، الاستدراک، نسخه خطی کتابخانه ظاهریه، شم ۴۲۳ حدیث. (۸) محمد ابن نقطه، التقیید، حیدرآباد دکن، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م. (۹) علی اربلی، کشف الغمة، قم، چاپخانة علمیه. (۱۰) محمد ذهبی، سیراعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م. (۱۱) ابوطاهر سلفی، سؤالات، به کوشش مطاع طرابیشی، دمشق، ۱۳۹۶ق/۱۹۷۶م. (۱۲) عبدالکریم سمعانی، الانساب، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م. (۱۳) حسن علامة حلی، نهج الحق، به کوشش فرج‌الله حسنی، بیروت، ۱۹۸۲م. (۱۴) فهرس مجامیع المدرسة العمریة، به کوشش یاسین محمد سواس، کویت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۷م. (۱۵) محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، بیروت، ۱۴۰۳ق. (۱۶) یاقوت حموی، معجم الادبا. (۱۷) ابن عساکر، تاریخ مدینه و دمشق. ۴ - پانویس
۵ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن‌مغازلی»، ج۴، ص۱۷۸۸. |