ابن‌عابدین (اعلام)اِبْن‌ِ‌عابِدین، عنوان چند فقیه حنفی، که در اواخر دوران حکومت عثمانی در شامات می‌زیستند. ۱ - محمدامین بن عمرمحمدامین بن عمر بن عبدالعزیز بن احمد بن عبدالرحیم بن محمد صلاح‌الدین (۱۱۹۸-۱۲۵۲ق/۱۷۸۴-۱۸۳۶م)، فقیه و پیشوای حنفیان شام. او به جهت انتساب به جد اعلایش محمد صلاح‌الدین معروف به عابدین، به ابن‌عابدین شهرت یافت. نسب وی را به اسماعیل فرزند امام جعفر صادق (علیه‌السلام) می‌رسانند. [۱]
احمد تیمور پاشا، اعلام الفکر الاسلامی فی العصر الحدیث، ج۱، ص۲۵۶، قاهره، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م.
[۲]
بستانی ف.
ابن‌عابدین پس از حفظ قرآن، تجوید و قرائت ، برخی علوم دیگر را از شیخ سعید حموی شیخ القرّاء دمشق فراگرفت و در این هنگام بر مذهب شافعی بود. آنگاه به ملازمت شاکر عقاد پرداخت و از وی دانش آموخت. او به تشویق استادش از مذهب شافعی به حنفی عدول کرد و در این مذهب شهرتی یافت و به مرجعیت در فتوی رسید. [۳]
خلیل مردم بک، اعیان القرن الثالث عشر، ج۱، ص۳۶-۳۷، بیروت، ۱۹۷۷م.
پدرش بازرگان بود و برای تجارت به هند سفر می‌کرد و از آن‌جا برای مطالعه او کتاب می‌آورد. [۴]
محمد بهجة بیطار، مذکرات سائح فی الشرق العربی، ج۳۰، ص۱۲۷، مجلة المجمع العلمی العربی، دمشق ۱۳۷۴ق/۱۹۵۵م.
۱.۱ - استاداناز استادان و مشایخ او علاوه بر دو استاد مذکور می‌توان از عبدالقادر و ابراهیم بن اسماعیل نابلسی و هبةالله بعلی شارح الاشباه و النظائر یاد کرد. [۵]
محمد ابن‌عابدین، ردالمحتار علی الدر المختار، بولاق، ۱۲۷۲ق.
[۶]
عبدالحی کتانی، فهرس الفهارس، ج۱، ص۲۱۶، فاس، ۱۳۴۷ق.
پسرش علاءالدین محمود و برادرزاده‌اش احمد عابدین، عبدالغنی میدانی، آلوسی، عارف حکمت بک، عمر بن احمد عقاد و دیگران از او دانش آموخته یا اجازه دریافت داشته‌اند. [۷]
عبدالحی کتانی، فهرس الفهارس، ج۲، ص۲۱۷، فاس، ۱۳۴۷ق.
وی در دمشق درگذشت و در مقبره باب‌الصغیر در خاک سپرده شد. [۸]
خلیل مردم بک، اعیان القرن الثالث عشر، ج۱، ص۳۹، بیروت، ۱۹۷۷م.
۱.۲ - آثاراز وی آثار خطی و چاپی به جا مانده است. ۱.۲.۱ - آثار چاپی۱. ردّالمحتار علی الدر المختار فی شرح تنویر الابصار، که حاشیه‌ای است بر الدر المختار حصکفی که خود شرحی است بر تنویر الابصار غزی. این کتاب در ۵ جلد، نخستین بار در ۱۲۴۳ق در کلکته چاپ شده است و حاشیه ابن‌عابدین نیز نامیده می‌شود. پسرش تکمله‌ای بر آن افزوده و آن را به پایان رسانده است. ۲. العقود الدریة فی تنقیح الفتاوی الحامدیه، که از مشهورترین آثار ابن‌عابدین به شمار می‌رود و در بولاق در ۱۲۷۰ و ۱۳۰۰ق به چاپ رسیده است. ۳. عقود اللالی فی الاسانید العوالی (دمشق، ۱۳۰۲ق). ۴. مجموعه رسائل ابن‌عابدین، مشتمل بر بیش از ۳۰ رساله (دمشق، ۱۳۰۱ق). ۵. منحة الخالق، حاشیه بر کتاب البحر الرائق فی شرح الدقائق، در ۸ جزء (قاهره، ۱۹۱۶م). ۶. نسمات الاسحار علی شرح المنار المسمی بافاضة الانوار، در اصول و حاشیه‌ای است بر شرح حصکفی بر کتاب المنار تألیف نسفی (استانبول، ۱۳۰۰ق، قاهره، ۱۳۲۸ق/۱۹۱۰ و ۱۹۷۹م). ۱.۲.۲ - آثار خطی۱. القاب الزحاف و العلل، در عروض. [۹]
سید، خطی، ج۱، ص۷۴.
۲. التعلیقات فی تحقیق مافی النقایه (خالدوف، شم ۴۱۶۱). ۳. فتح رب الارباب بحواشی لب الالباب بشرح نبذة الاعراب. دو نسخه از این کتاب موجود است. [۱۰]
کتابخانه ظاهریه دمشق، خطی، ج۱، ص۳۷۵-۳۷۶.
۴. نزهة النواظر علی الاشباه و النظائر. [۱۱]
کتابخانه ظاهریه دمشق، خطی، ج۲، ص۲۴۶.
همچنین ذیل تاریخ مرادی، حاشیه‌ای بر تفسیر بیضاوی و مطول و آثاری دیگر به او نسبت داده شده است. [۱۲]
بغدادی، اسماعیل، هدیه، ج۲، ص۳۶۷- ۳۶۸.
۲ - محمد بن محمدامینمحمد بن محمدامین بن عمر، ملقب به علاءالدین (۱۲۴۴- ۱۳۰۶ق/۱۸۲۸-۱۸۸۹م)، فقیه حنفی، از پیروان طریقت خلوتی که عمر خود را در مناصب قضایی و علمی و اجتماعی گذراند و در دمشق وفات یافت و در گورستان باب‌الصغیر دفن شد. [۱۳]
محمد مطیع و اباظة نزار حافظ، تاریخ علماء دمشق فی القرن الرابع عشر الهجری، ج۱، ص۶۳ -۶۴، دمشق، ۱۴۰۶ق/ ۱۹۸۶م.
او پس از کسب مقدمات در کودکی از مجلس درس پدر استفاده کرد و پس از مرگ پدر، از علمای دمشق و مصر و حجاز چون شیخ سعید حلبی، عبدالرحمان کزبری، عبدالرحمان طیبی، حسن شطّی، حسن بیطار، حامد عطار، هاشم تاجی بعلی، ابراهیم باجوری شیخ جامع ازهر، احمد دحلان مفتی شافعیان در مکه، یوسف غزی رئیس مدرسان در مدینه و دیگران فقه و حدیث را فراگرفت. اصول طریقة خلوتیه را از قطب زمان شیخ محمدمهدی زواوی مغربی فراگرفت [۱۴]
محمد مطیع و اباظة نزار حافظ، تاریخ علماء دمشق فی القرن الرابع عشر الهجری، ج۱، ص۶۳ -۶۴، دمشق، ۱۴۰۶ق/ ۱۹۸۶م.
و جانشین او گردید و به دستور او به قبول مناصب دولتی در دولت عثمانی از جمله مقام قضا در طرابلس شام تن در داد [۱۵]
احمد تیمور پاشا، اعلام الفکر الاسلامی فی العصر الحدیث، ج۱، ص۲۵۳، قاهره، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م.
و در جمعیت علمی برای گردآوری المجلة الشرعیه به ریاست وزیر و مورخ مشهور احمد جودت پاشا، در استانبول شرکت جست. [۱۶]
سرکیس، چاپی، ج۱، ص۱۵۵.
در زمانی که ریاست جمعیت خیریه را در دمشق عهده‌دار بود، کتاب‌های موقوفه در شام - که در دسترس مردم نبود و تنها متولیان در اختیار داشتند - در یکجا گردآوری و نام المکتبة العمومیه بر آن نهاده شد. [۱۷]
سعید کرمی، دورالکتب وفائدتها، ج۱، ص۱۱، مجلة المجمع العلمی العربی، دمشق، ۱۳۸۹ق/۱۹۶۹م.
۱.۲ - آثاراز آثار او قرة عیون الاخبار بتکملة رد المحتار علی الدر المختار، از ۱۲۹۰ق تاکنون چند بار در مصر چاپ شده و الهدیة العلائیة لتلامذة المکاتب الابتدائیه، که بار اول در ۱۲۹۹ق در سوریه و بار دوم در ۱۹۶۳م به چاپ رسیده است. از دیگر آثار باقی مانده او نسخه‌ای از کتاب معراج النجاح فی شرح نور الایضاح، به خط مؤلف در کتابخانه ظاهریه موجود است. [۱۸]
کتابخانه ظاهریه دمشق، خطی، ج۲، ص۱۸۳-۱۸۴.
[۱۹]
محمد مطیع و اباظة نزار حافظ، تاریخ علماء دمشق فی القرن الرابع عشر الهجری، ج۱، ص۶۵، دمشق، ۱۴۰۶ق/ ۱۹۸۶م.
۳ - احمد بن عبدالغنیاز دیگر افراد این خاندان احمد بن عبدالغنی بن عمر بن عبدالعزیز (۱۲۳۸-۱۳۰۷ق/۱۸۲۳-۱۸۹۰م)، محدث و فقیه حنفی صوفی مسلک نیز قابل ذکر است. [۲۰]
احمد تیمور پاشا، اعلام الفکر الاسلامی فی العصر الحدیث، ج۱، ص۲۵۱، قاهره، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م.
[۲۱]
محمد مطیع و اباظة نزار حافظ، تاریخ علماء دمشق فی القرن الرابع عشر الهجری، ج۱، ص۸۳ -۸۴، دمشق، ۱۴۰۶ق/ ۱۹۸۶م.
از وی چند اثر خطی با عنوان‌های رفع الالتباس عن بغیة الناس فی احکام الطهارة والانجاس [۲۲]
کتابخانه ظاهریه دمشق، خطی، ج۱۰، ص۳۹۶.
نثر الدرر علی مولد ابن‌حجر، [۲۳]
کتابخانه ظاهریه دمشق، خطی، ج۲، ص۵۳۱ -۵۳۲.
العقیدة القلبیه و چند اثر دیگر در دست است. [۲۴]
محمد مطیع و اباظة نزار حافظ، تاریخ علماء دمشق فی القرن الرابع عشر الهجری، ج۱، ص۸۴، دمشق، ۱۴۰۶ق/ ۱۹۸۶م.
[۲۵]
احمد تیمور پاشا، اعلام الفکر الاسلامی فی العصر الحدیث، ج۱، ص۲۵۲، قاهره، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م.
۴ - ابوالخیر محمد بن احمدهمچنین می‌توان از ابوالخیر محمد بن احمد بن عبدالغنی بن عمر (۱۲۶۹-۱۳۴۳ق/۱۸۵۳- ۱۹۲۵م)، فقیه حنفی و مفتی شام یاد کرد [۲۶]
تیموریه، فهرست، ج۱، ص۱۸۷.
که اثری با عنوان التقریر فی التکویر از او در استانبول در ۱۹۰۰م به چاپ رسیده است. [۲۷]
محمد مطیع و اباظة نزار حافظ، تاریخ علماء دمشق فی القرن الرابع عشر الهجری، ج۱، ص۴۰۴، دمشق، ۱۴۰۶ق/ ۱۹۸۶م.
۵ - فهرست منابع(۱) محمد ابن‌عابدین، ردالمحتار علی الدر المختار، بولاق، ۱۲۷۲ق. (۲) بستانی ف. (۳) بغدادی، هدیه. (۴) محمد بهجة بیطار، «مذکرات سائح فی الشرق العربی»، مجلة المجمع العلمی العربی، دمشق ۱۳۷۴ق/۱۹۵۵م. (۵) احمد تیمور پاشا، اعلام الفکر الاسلامی فی العصر الحدیث، قاهره، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م. (۶) تیموریه، فهرست. (۷) محمد مطیع و اباظة نزار حافظ، تاریخ علماء دمشق فی القرن الرابع عشر الهجری، دمشق، ۱۴۰۶ق/ ۱۹۸۶م. (۸) سید، خطی. (۹) سرکیس، چاپی. (۱۰) کتابخانه ظاهریه دمشق، خطی. (۱۱) عبدالحی کتانی، فهرس الفهارس، فاس، ۱۳۴۷ق. (۱۲) سعید کرمی، «دورالکتب وفائدتها»، مجلة المجمع العلمی العربی، دمشق، ۱۳۸۹ق/۱۹۶۹م. (۱۳) خلیل مردم بک، اعیان القرن الثالث عشر، بیروت، ۱۹۷۷م. ۶ - پانویس
۷ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «اِبْن‌ِ‌عابِدین»، ج۴، ص۱۴۵۲. |