ابن‌خاتون ابوالمعالی شمس‌الدین محمد بن سدیدالدین علیابوالمعالی شمس‌الدین محمد بن سدیدالدین علی، عالم و سیاستمدار دوره قطب شاهیه دکن و یکی از مشاهیر خاندان ابن‌خاتون می‌باشد؛ اِبْن‌ِ‌خاتون، عنوان افرادی از خاندانی مشهور از شیعیان لبنان می‌باشد. این خاندان بیت بورینی، بیت ابوشامه و بیت شامی نیز خوانده شده‌اند. ۱ - معرفی اجمالیابوالمعالی شمس‌الدین محمد بن سدیدالدین علی، عالم و سیاستمدار دوره قطب شاهیه دکن می‌باشد. وی که از مهم‌ترین و شناخته‌ترین افراد خاندان ابن‌خاتون به شمار می‌رود، در کودکی و نوجوانی در مشهد می‌زیست. [۲]
اسکندربیک منشی، تاریخ عالم آرای عباسی، ج۲، ص۹۴۱، تهران، ۱۳۵۰ش.
او خواهرزاده شیخ بهایی و از شاگردان وی بوده و از او اجازه‌ای نیز دریافت کرده است. [۳]
ابن‌خاتون، محمد، شرح اربعین یا ترجمة قطب شاهی، ج۱، ص۲۴، تهران، ۱۲۷۵ق.
۲ - تقریظ شیخ بهاییشیخ بهایی در پایان کتاب ترجمه قطب شاهی ابن‌خاتون در ۱۰۲۷ق تقریظی نوشته و در آن مؤلف را ستوده است. ۳ - سمتهاابنخاتون در دوران تسلط ازبکان بر خراسان، از مشهد به حیدرآباد دکن رفت و در ۱۰۰۹ق/۱۶۰۰م به آنجا رسید و مورد لطف و عنایت سلاطین قطب شاهی و در زمره خواص و نزدیکان آنان قرار گرفت. [۶]
اسکندربیک منشی، تاریخ عالم آرای عباسی، ج۲، ص۹۴۱، تهران، ۱۳۵۰ش.
[۷]
ابن‌طیفور، علی، حدایق السلاطین، ج۱، ص۲۲۳، به کوشش شریف النساء انصاری، دهلی، نعمانی پریس.
در ۱۰۲۴ق/۱۶۱۵م وی به عنوان سفیر محمد قطب شاه روانه ایران شد و پیام تشکر سلطان محمد قطب شاه را در قزوین به شاه عباس رسانید. [۸]
ابن‌طیفور، علی، حدایق السلاطین، ج۱، ص۲۲۳، به کوشش شریف النساء انصاری، دهلی، نعمانی پریس.
که آن را در ۱۰۲۷ق دانسته است، [۹]
اسکندربیک منشی، تاریخ عالم آرای عباسی، ج۲، ص۹۴۱، تهران، ۱۳۵۰ش.
وی مدتی با عنوان سفر قطب شاهیان در ایران به سر برد، تا اینکه همراه قاسم بیک سفیر شاه عباس به حیدرآباد بازگشت. [۱۰]
اسکندربیک منشی، تاریخ عالم آرای عباسی، ج۲، ص۹۵۱، تهران، ۱۳۵۰ش.
اگر چه اسکندربیک تاریخ این بازگشت را در ۱۰۲۹ق یاد کرده، ولی با توجه به اینکه در زمان بازگشت، سلطان محمد قطب شاه(د ۱۰۳۵ق) درگذشته و عبدالله قطب شاه (۱۰۳۵-۱۰۸۳ق) به سلطنت رسیده بود، می‌توان نتیجه گرفت که ابن‌خاتون پس از ۱۰۳۵ق به هند برگشته است. ابن‌خاتون پس از بازگشت، از سوی سلطان عبدالله به جای شاه محمد پیرزاد به سمت «پیشوایی» و نیز دبیری و نیابت سلطان برگزیده شد. وی که شاگرد میرمحمد مؤمن استرابادی - سلف محمد پیرزاد - بود، مدت ۲۰ سال این سمت‌ها را برعهده داشت و علاوه بر اداره کارهای حکومتی، هر روز صبح جلسه درسی در منزل خود برگزار می‌کرد که شاگردان بسیاری در رشته‌های مختلف علمی از او کسب فیض می‌کردند. از شاگردان وی می‌توان علی بن طیفور و محمد بن شرف حسینی جزایری را برشمرد. [۱۱]
صاعدی شیرازی، احمد، حدیقة السلاطین قطب شاهی، به کوشش سیدعلی اصغر بلگرامی، حیدرآباد دکن، ۱۹۶۱م.
[۱۲]
ابن‌طیفور، علی، حدایق السلاطین، به کوشش شریف النساء انصاری، دهلی، نعمانی پریس.
ابن‌خاتون با علوم گوناگون از جمله حدیث، فقه، ریاضیات و شعر آشنایی داشت و قصایدی از او را ابن طیفور [۱۴]
ابن‌طیفور، علی، حدایق السلاطین، ج۱، ص۲۰۹، به کوشش شریف النساء انصاری، دهلی، نعمانی پریس.
[۱۵]
ابن‌طیفور، علی، حدایق السلاطین، ج۱، ص۲۲۴، به کوشش شریف النساء انصاری، دهلی، نعمانی پریس.
[۱۶]
ابن‌طیفور، علی، حدایق السلاطین، ج۱، ص۲۲۵-۲۳۳، به کوشش شریف النساء انصاری، دهلی، نعمانی پریس.
آورده است.او در دوران تصدی نیابت و پیشوایی در حیدرآباد کارهای نیکی انجام داد که بر محبوبیتش نزد مردم افزوده شد: از جمله می‌توان به تأسیس مدارس، ساختن بیمارستان و احداث و تکمیل مساجد اشاره کرد. او همچنین مؤلفان و نویسندگان را همواره مورد عنایت خود قرار می‌داد و آنان را تشویق به تألیف می‌کرد و این امر باعث شد تا در دوران او آثاری چون ترجمه عیون اخبار الرضا از ابن‌طیفور، تاریخ حدیقة السلاطین از ملاحسین آملی پدید آید. [۱۷]
مرتضی حسین، مطلع انوار، ج۱، ص۴۷۴، کراچی، خراسان اسلامک ریسرچ سنتر.
ابن‌خاتون برخلاف «پیشوایان» دیگر، به لقب علامه خوانده می‌شد و این نشانه‌ای از فضل و علم و نیز محبوبیت وی در جامعه حیدرآباد بود. [۱۸]
صاعدی شیرازی، احمد، حدیقة السلاطین قطب شاهی، به کوشش سیدعلی اصغر بلگرامی، حیدرآباد دکن، ۱۹۶۱م.
۴ - درگذشتبه گفته ابن‌طیفور وی در ۱۰۹۵ق/۱۶۴۹م در بندر مُخا در سفر حج بر اثر خستگی راه درگذشت، [۱۹]
ابن‌طیفور، علی، حدایق السلاطین، ج۱، ص۲۲۵، به کوشش شریف النساء انصاری، دهلی، نعمانی پریس.
اما شیخ عباس قمی اشاره کرده که نسخه‌ای از کتاب ارشاد علامه حلی را در اختیار دارد که به خط شیخ محمد بن علی ابن‌خاتون نوشته شده و ناسخ تاریخ محرم ۱۰۶۸ را در آن قید کرده است؛ با تکیه بر این روایت باید پذیرفت که او بر خلاف گفته ابن‌طیفور در این تاریخ زنده بوده است. به گفته دیگری نیز او در حیدرآباد درگذشته و در آنجا دفن گردیده و مزار او زیارتگاه بوده است. ۵ - آثارشمسالدین دارای آثار چاپی و خطی می‌باشد. ۵.۱ - آثار چاپیترجمه قطب شاهی یا شرح اربعین، چاپ سنگی (تهران، ۱۲۷۵، ۱۳۰۸ق، بمبئی، ۱۳۰۹ق). این کتاب ترجمه فارسی اربعین شیخ بهایی است که آن را به دستور سلطان محمد قطب شاه انجام داده است. [۲۲]
ابن‌خاتون، محمد، شرح اربعین یا ترجمه قطب شاهی، ج۱، ص۲۳-۲۴، تهران، ۱۲۷۵ق.
۵.۲ - آثار خطی۱. توضیح الاخلاق عبدالله شاهی یا قطب شاهی، شرحی است فارسی بر کتاب اخلاق ناصری که به دستور عبدالله قطب شاه تألیف شده است. از این اثر نسخه‌های متعددی در کتابخانه‌های آستان قدس، [۲۳]
کتابخانه آستان قدس رضوی، فهرست، ج۶، ص۴۰۳.
مسجد اعظم قم [۲۴]
کتابخانه مسجد اعظم قم، خطی، ج۱، ص۹۵.
و سلطان القرائی [۲۵]
منزوی، خطی، ج۲، ص۱۵۸۷.
موجود است.۲. حاشیه بر قسمتی از اصول کافی، نسخه‌ای از این اثر در کتابخانه سپهسالار تهران [۲۶]
کتابخانه سپهسالار تهران، خطی، ج۱، ص۲۹۳.
موجود است.۳ و ۴. دیوان، مجموعه‌ای است از اشعار شامل غزل و رباعی در ۹ برگ که نسخه‌ای از آن در کتابخانه مجلس شورای ملی [۲۷]
کتابخانه مجلس شورا، خطی، ج۱۵، ص۲۰۷- ۲۰۸.
موجود است. همچنین مجموعه دیگری از اشعار پراکنده ابن‌خاتون در همین کتابخانه [۲۸]
کتابخانه مجلس شورا، خطی، ج۱۵، ص۱۲۶-۱۲۷.
نگهداری می‌شود.۵ و ۶. شرح جامع عباسی، کتابی است در فقه به زبان فارسی. نسخه‌ای از آن در کتابخانه ملی تبریز [۲۹]
کتابخانه ملی تبریز، خطی، ج۲، ص۸۶۹.
موجود است. بنابر آنچه در حاشیه فهرست کتابخانه ملی تبریز [۳۰]
کتابخانه ملی تبریز، خطی، ج۲، ص۸۶۹.
آمده، این اثر چندین بار به چاپ رسیده است. ضمناً اثر دیگری با عنوان حاشیه جامع عباسی به وی نسبت داده شده و نسخه‌ای از آن در کتابخانه آیت‌الله مرعشی [۳۱]
کتابخانه آیت‌الله مرعشی، خطی، ج۱۲، ص۱۳۷- ۱۳۸.
موجود است که در مورد متحد یا متمایز بودن این دو عنوان و یا چاپ آنها اطلاعی در دست نیست.۷. کتابی در امامت به زبان فارسی که نسخه‌ای از آن در کتابخانه مجلس شورا [۳۲]
کتابخانه مجلس شورا، خطی، ج۶، ص۶۷.
موجود است.۶ - پانویس
۷ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن‌خاتون»، ج۳، ص۱۱۳۲. |