ابنابییعلیابنابییعلی، ابوالحسین محمد بن محمد بن حسین بن محمد بن خلف بن فَرّاء (۴۵۱-۵۲۶ق/۱۰۵۹-۱۱۳۱م)، محدّث، اصولی، مورّخ، قاضی و فقیه حنبلی بغدادی است. [۱]
عبدالرحمان ابن‌جوزی، مناقب الامام احمد بن حنبل، ج۱، ص۵۲۹، به کوشش محمد امین الخانجی الکتبی، قاهره، ۱۳۴۹ق.
[۲]
خلیل صفدی، الوافی بالوفیات، ج۱، ص۱۵۹، به کوشش هلموت ریتر، ویسبادن، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۲م.
۱ - نامابنعساکر [۳]
علی ابن‌عساکر، تاریخ مدینه دمشق، ج۷، ص۱۱، به کوشش عبدالغنی الدقر، دمشق، ۱۴۰۵ق.
[۴]
علی ابن‌عساکر، تاریخ مدینه دمشق، ج۷، ص۲۸۲، به کوشش عبدالغنی الدقر، دمشق، ۱۴۰۵ق.
[۵]
علی ابن‌عساکر، تاریخ مدینه دمشق، ج۷، ص۲۹۴ به بعد، به کوشش عبدالغنی الدقر، دمشق، ۱۴۰۵ق.
و یافعی [۶]
عبدالله یافعی، مرإة الجنان، ج ۳، ص۲۵۱، بیروت، ۱۳۹۰ق.
در بسیاری از موارد او را ابن الفرّاء نامیده‌اند. کلمه فَراء به معنای پوستین‌دوز است و ظاهراً چنانکه سمعانی [۷]
ابوسعد عبدالکریم سمعانی، الانساب، ج۱۰، ص۱۵۳، به کوشش شرف‌الدین احمد، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۹ق.
اشاره کرده نیاکان وی پوستین‌دوز یا پوستین فروش بوده‌اند.۲ - زادگاهابنابییعلی در بغداد متولد شد [۸]
عبدالرحمان ابن‌جوزی، مناقب الامام احمد بن حنبل، ج۱، ص۵۲۹، به کوشش محمد امین الخانجی الکتبی، قاهره، ۱۳۴۹ق.
و مقدمات علوم را در زادگاه خویش فراگرفت.۳ - مشایخبه نوشته صفدی در نوجوانی از پدر خویش ابویعلی محمد (د ۴۵۸ق)، نیای مادریش جابر بن یاسین، ابوجعفر محمد بن مسلمه، عبدالصمد بن مأمون، [۹]
خلیل صفدی، الوافی بالوفیات، ج۱، ص۱۶۰، به کوشش هلموت ریتر، ویسبادن، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۲م.
خطیب بغدادی ، ابوالحسین بن مهتدی ، [۱۰]
عبدالرحمان ابن‌جوزی، المنتظم، ج۱۰، ص۲۹، حیدرآباد دکن، ۱۳۵۸ق.
ابومظفر هنّاد نسفی [۱۱]
شمس‌الدین محمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۱۹، ص۶۰۱، به کوشش شعیب ارنؤوط، بیروت، ۱۴۰۵ق.
و دیگران حدیث شنید. قرائت را در بعضی روایات آن نزد ابوبکر خیاط فراگرفت [۱۲]
عبدالرحمان ابن‌رجب، الذیل علی طبقات الحنابله، ج۱، ص۱۷۶، به کوشش محمدحامد الفقی، قاهره، ۱۳۷۲ق/۱۹۵۲م.
و فقه را نزد شریف ابوجعفر آموخت [۱۳]
عبدالرحمان ابن‌جوزی، مناقب الامام احمد بن حنبل، ج۱، ص۵۲۹، به کوشش محمد امین الخانجی الکتبی، قاهره، ۱۳۴۹ق.
و ابومحمد جوهری به وی اجازه روایت داد. [۱۴]
شمس‌الدین محمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۱۹، ص۶۰۱، به کوشش شعیب ارنؤوط، بیروت، ۱۴۰۵ق.
۴ - راویان حدیثبسیاری نیز از وی حدیث شنیده و از او روایت کرده‌اند که از جمله آنان ابوالقاسم علی بن حسن بن عساکر (د ۵۷۱ق/۱۱۷۵م)، ابوطاهر احمد ابن محمد سِلَفی اصفهانی (د ۵۷۶ق)، [۱۵]
شمس‌الدین محمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۱۹، ص۶۰۱، به کوشش شعیب ارنؤوط، بیروت، ۱۴۰۵ق.
عبدالله ابن احمد بن خشاب بغدادی (د ۵۶۷ق) و جمعی دیگر را می‌توان نام برد. ابن‌عساکر در تاریخ خود از او بسیار روایت کرده است. سمعانی می‌گوید: ابن‌ابی‌یعلی در سالهای آخر عمر خود به من اجازه روایت داد. [۱۶]
ابوسعد عبدالکریم سمعانی، الانساب، ج۱۰، ص۱۵۵، به کوشش شرف‌الدین احمد، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۹ق.
ابوموسی مدنی و ابن‌کلیب نیز با اجازه از وی روایت کرده‌اند [۱۷]
عبدالرحمان ابن‌رجب، الذیل علی طبقات الحنابله، ج۱، ص۱۷۷، به کوشش محمدحامد الفقی، قاهره، ۱۳۷۲ق/۱۹۵۲م.
۵ - مذهباو در علم فقه و مناظره چیره دست بود و در مذهب احمد بن حنبل فتوا می‌داد. [۱۸]
شمس‌الدین محمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۱۹، ص۶۰۱، به کوشش شعیب ارنؤوط، بیروت، ۱۴۰۵ق.
[۱۹]
یوسف بن قزاوغلی سبط ابن‌جوزی، مرإة الزمان، ج ۸(۱)، ص۱۴۵، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۰ق.
در مذهب خود سختگیر و متعصب و با اشاعره سخت مخالف بود و بر ضد آنان مجادله می‌کرده و آن‌ها را حقیر می‌شمرد. [۲۰]
شمس‌الدین محمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۱۹، ص۶۰۲، به کوشش شعیب ارنؤوط، بیروت، ۱۴۰۵ق.
[۲۱]
شمس‌الدین محمد ذهبی، العبر، ج۲، ص۴۲۹، به کوشش ابوهاجر زغلول، بیروت، ۱۴۰۵ق.
۶ - ثقهوی متدین، ثقه ، ثَبْت و صدوق بود. [۲۲]
شمس‌الدین محمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۱۹، ص۶۰۲، به کوشش شعیب ارنؤوط، بیروت، ۱۴۰۵ق.
[۲۳]
شمس‌الدین محمد ذهبی، العبر، ج۲، ص۴۲۹، به کوشش ابوهاجر زغلول، بیروت، ۱۴۰۵ق.
[۲۴]
خلیل صفدی، الوافی بالوفیات، ج۱، ص۱۶۰، به کوشش هلموت ریتر، ویسبادن، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۲م.
۷ - شاگرداناو شاگردان بسیاری تربیت کرد و بسیاری نزد وی قرائت آموختند که عبدالمغیث حربی از جمله آنان است. [۲۵]
عبدالرحمان ابن‌رجب، الذیل علی طبقات الحنابله، ج۱، ص۱۷۷، به کوشش محمدحامد الفقی، قاهره، ۱۳۷۲ق/۱۹۵۲م.
۸ - وفاتابییعلی که به گفته برخی مال بسیاری در منزل خود داشت، در شب دهم محرم‌الحرام به دست عده‌ای از خادمان خود که برای دستبرد به منزل وی واقع در باب‌المراتب بغداد رفته بودند، کشته شد و قاتلان او به قتل رسیدند [۲۶]
عبدالرحمان ابن‌جوزی، المنتظم، ج۱۰، ص۲۹، حیدرآباد دکن، ۱۳۵۸ق.
[۲۷]
یوسف بن قزاوغلی سبط ابن‌جوزی، مرإة الزمان، ج ۸(۱)، ص ۱۴۵، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۰ق.
[۲۸]
عبدالرحمان ابن‌رجب، الذیل علی طبقات الحنابله، ج۱، ص۱۷۷، به کوشش محمدحامد الفقی، قاهره، ۱۳۷۲ق/۱۹۵۲م.
و جنازه او در کنار آرامگاه پدرش در مقبره باب حرب به خاک سپرده شد. [۲۹]
عبدالرحمان علیمی، المنهج الاحمد، ج۲، ص۲۷۶، به کوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید و عادل نویهض، بیروت، ۱۴۰۴ق.
[۳۰]
عبدالرحمان ابن‌رجب، الذیل علی طبقات الحنابله، ج۱، ص۱۷۷، به کوشش محمدحامد الفقی، قاهره، ۱۳۷۲ق/۱۹۵۲م.
۹ - آثارابنابییعلی دارای تألیفات و آثاری در مذهب حنبلی است که ابن‌رجب به ۱۱ اثر [۳۱]
عبدالرحمان ابن‌رجب، الذیل علی طبقات الحنابله، ج۱، ص۱۷۷، به کوشش محمدحامد الفقی، قاهره، ۱۳۷۲ق/۱۹۵۲م.
و حاجی‌خلیفه به برخی از آن‌ها اشاره کرده‌اند. [۳۲]
حاجی‌خلیفه، کشف الظنون، ج۱، ص ۱۰۹۷، استانبول، ۱۳۶۲ق.
[۳۳]
حاجی‌خلیفه، کشف الظنون، ج۱، ص ۱۵۹۳، استانبول، ۱۳۶۲ق.
از این آثار ، تنها کتاب مهم و معروف وی طبقات‌الحنبلیه (طبقات‌الاصحاب) به چاپ رسیده است. این کتاب اولین تصنیف در طبقات‌ِ حنبلیه است [۳۴]
تذکرة النوادر، به کوشش جمعیة دائرة المعارف العثمانیه، ج۱، ص۹۸، حیدرآباد دکن، ۱۳۵۰ق.
و به ۶ طبقه تقسیم شده است: طبقه اول که در باب اصحاب احمد بن حنبل و طبقه دوم که درباره تابعین احمد بن حنبل است بر اساس حروف معجم است، اما طبقات چهارگانه دیگر براساس سال درگذشت‌ِ اشخاص است که به ۵۱۲ق/۱۱۱۸م ختم شده است [۳۵]
حاجی‌خلیفه، کشف الظنون، ج۱، ص۱۰۹۷، استانبول، ۱۳۶۲ق.
این کتاب در ۱۳۷۱ق به کوشش محمد حامد الفقی در قاهره در ۲ جلد چاپ شده است و شمس‌الدین محمد بن عبدالقادر نابلسی (د ۷۹۷ق) آن را مختصر کرده و احمد عبید همین مختصر را منتشر کرده است [۳۶]
ظاهریه، خطی (تاریخ، ج۶، ص۲۶۶، المجامیع).
بعدها بر این کتاب ذیلهایی نوشته شده است که از آن جمله ذیلهای زین‌الدین عبدالرحمان معروف به ابن‌نقیب حنبلی (د ۷۹۵ق)، یوسف بن حسن بن احمد حنبلی مقدسی و تقی‌الدین ابراهیم ابن محمد بن مفلح رامینی مقدسی (د ۸۰۳ق) را می‌توان نام برد [۳۷]
حاجی‌خلیفه، کشف الظنون، ج۱، ص۱۰۹۷، استانبول، ۱۳۶۲ق.
۹.۱ - دیگر آثاراز ابن‌ابی‌یعلی دو اثر دیگر نیز در دست است: ۱. المسائل التی حلف علیها الامام احمد بن حنبل الشیبانی وروی عنه ذلک، که نسخه‌ای خطی از آن موجود است؛ [۳۸]
ظاهریه، خطی (تاریخ، ج۱، ص۲۸۰، المجامیع).
۲. کتاب الاعتقاد که نسخه‌ای از آن در ظاهریه دمشق موجود است. [۳۹]
خیرالدین زرکلی، الاعلام، ج۷، ص۲۳، بیروت، ۱۳۹۶ق.
بروکلمان کتابی به نام الاَحکام السّلطانیه نیز به ابن‌ابی‌یعلی نسبت داده است که از او نیست بلکه تألیف پدر اوست.۱۰ - فهرست منابع(۱) محمد ابن‌ابی‌یعلی، طبقات الحنابله، به کوشش محمدحامد الفقی، قاهره، ۱۳۷۱ق. (۲) عبدالرحمان ابن‌جوزی، مناقب الامام احمد بن حنبل، به کوشش محمد امین الخانجی الکتبی، قاهره، ۱۳۴۹ق. (۳) عبدالرحمان ابن‌جوزی، المنتظم، حیدرآباد دکن، ۱۳۵۸ق. (۴) عبدالرحمان ابن‌رجب، الذیل علی طبقات الحنابله، به کوشش محمدحامد الفقی، قاهره، ۱۳۷۲ق/۱۹۵۲م. (۵) علی ابن‌عساکر، تاریخ مدینه دمشق، به کوشش عبدالغنی الدقر، دمشق، ۱۴۰۵ق. (۶) تذکرة النوادر، به کوشش جمعیة دائرة المعارف العثمانیه، حیدرآباد دکن، ۱۳۵۰ق. (۷) حاجی‌خلیفه، کشف الظنون، استانبول، ۱۳۶۲ق. (۸) شمس‌الدین محمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط، بیروت، ۱۴۰۵ق. (۹) شمس‌الدین محمد ذهبی، العبر، به کوشش ابوهاجر زغلول، بیروت، ۱۴۰۵ق. (۱۰) خیرالدین زرکلی، الاعلام، بیروت، ۱۳۹۶ق. (۱۱) یوسف بن قزاوغلی سبط ابن‌جوزی، مرإة الزمان، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۰ق. (۱۲) ابوسعد عبدالکریم سمعانی، الانساب، به کوشش شرف‌الدین احمد، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۹ق. (۱۳) خلیل صفدی، الوافی بالوفیات، به کوشش هلموت ریتر، ویسبادن، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۲م. (۱۴) ظاهریه، خطی (تاریخ، المجامیع). (۱۵) عبدالرحمان علیمی، المنهج الاحمد، به کوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید و عادل نویهض، بیروت، ۱۴۰۴ق. (۱۶) مشار، چاپی عربی. (۱۷) عبدالله یافعی، مرإة الجنان، بیروت، ۱۳۹۰ق. ۱۱ - پانویس
۱۲ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن‌ابی‌یعلی»، ج۲، ص۸۵۶. |