آرامگاه بایزید بسطامیبایزید بسطامی، همان طیفور بن عیسی بن سروشان، صوفی، زاهد و عارف ایرانی است. آرامگاه وی در مرکز شهر بسطام، شش کیلومتری شاهرود و در مجاورت مسجد جامع و مدرسه شاهرخیه قرار داشته و اکنون نیز مهمترین اثر تاریخی این شهر به شمار می‌آید. مجموعه تاریخی بایزید بسطامی از یک امامزاده، مسجد، مقبره غازان‌خان، خانقاه بایزید و آثار باستانی دیگر تشکیل شده است. ۱ - موقعیت جغرافیاییآرامگاه، در شهر بسطام، شش کیلومتری شاهرود در مجموعه‌ای مشتمل بر یک مسجد و چند مزار و بنا واقع است. با فاصله اندکی از آن مزاری برجی‌شکل با گنبد رُک وجود دارد که به امامزاده محمد، فرزند امام جعفر صادق (علیه‌السّلام)، منسوب است و گفته می‌شود که امام او را برای راهنمایی مردم، همراه بایزید به بسطام فرستاده بود. به قولی، او پیش از درگذشت بایزید فوت کرد و در محل کنونی به خاک سپرده شد. [۱]
یغمائی، اقبال، بسطام و بایزید بسطامی، ج۱، ص۲۳، تهران ۱۳۱۷ش، ص ۲۳.
مقدسی در قرن چهارم، ضمن اشاره به شهر بسطام به عنوان شهری آباد، از مسجد جامع سخن به میان آورده اما به مزار امامزاده محمد یا مزار بایزید بسطامی اشاره‌ای نکرده است. ناصر خسرو [۳]
قبادیانی بلخی، ناصر بن خسرو، سفرنامه ناصر خسرو، ج۱، ص۴، چاپ نادر وزین پور، تهران ۱۳۵۸ش.
نیز که در ۴۳۵، در سفر از نیشابور به دامغان، از این شهر عبور کرده، گفته است که تربت شیخ بایزید بسطامی را زیارت نموده، اما به مزار امامزاده محمد اشاره نکرده است؛ در حالی که میان مزار بایزید و آرامگاهی که به امامزاده محمد نسبت داده شده، تنها چند متر فاصله است. به گفته اعتمادالسلطنه [۴]
اعتمادالسلطنه، محمدحسن بن علی، مطلع الشمس، ج۱، ص۷۳، چاپ سنگی تهران ۱۳۰۰-۱۳۰۲، چاپ تیمور برهان لیمو دهی، ۱۳۶۲-۱۳۶۳ش.
مزار امامزاده محمد بن جعفر در روستای چهارده کلاته در گرگان است.حمداللّه مستوفی [۵]
مستوفی، حمدالله بن ابی‌بکر، نزهة القلوب، ج۱، ص۱۶۱، چاپ گی لسترنج، تهران ۱۳۶۲ش.
در اشاره به بسطام، تنها از مزار سلطان العارفین ابویزید طیفور بن عیسی سروشان یاد کرده است. از این رو مزار بایزید بسطامی یکی از قدیمی‌ترین آثار برجای مانده در این مجموعه به شمار می‌آید. البته روی مقبره بایزید سنگی است متعلق به آرامگاه قاضی ملک که احتمالاً از حکام ایالت قومس بوده است. می‌توان حدس زد این سنگ بعد‌ها روی مقبره بایزید قرار داده شده باشد.۲ - مسجد بایزید و مناره مجاور آنمسجد بایزید و مناره مجاور آن از دیگر آثار بسیار قدیمی این مجموعه‌اند. این مسجد شامل دو شبستان است که شبستان بزرگ‌تر به شبستان مردانه و شبستان کوچک‌تر به شبستان زنانه مشهور است. فضای موسوم به شبستان زنانه، مسجدی است از دوره ایلخانیان (اواخر قرن هشتم) که فضای هشتی مجاور آن در همین دوره یا اندکی بعد احداث شده است. [۶]
Encyclopaedia Iranica, s.v. "Bestam" (by Chahryar Adle)
روی یکی از دیوارهای مسجد نقوشی هست با تاریخ ۵۱۴. خانیکوف به محرابی اشاره می‌کند که تاریخ ۶۶۰ داشته، ولی اینک اثری از آن باقی نمانده است. [۷]
ویلبر، دونالد نیوتن، معماری اسلامی ایران در دوره ایلخانان، ج۱، ص۱۳۸، ترجمه عبداللّه فریار، تهران ۱۳۶۵ش.
فریزِر که در ربع نخست سده نوزدهم میلادی (اوایل قرن سیزدهم) این مجموعه را دیده، به کتیبه‌ای با تاریخ ۶۹۹ در مسجد اشاره کرده است. بعلاوه، همو طرحی از این مجموعه ترسیم کرده که براساس آن سقف این مسجد گنبدی شکل بوده است؛ درحالی‌که سقف موجود این فضا مسطح و تیرپوش است و براساس کتیبه مورخ ۱۲۵۵ به فرمان فتحعلی‌شاه قاجار ساخته شده است. با توجه به این طرح، کاوش برای ردیابی آثاری از سقف گنبدی‌شکل نخستین آغاز شد و در ۱۳۶۳ش کتیبه‌ای با تاریخ ۶۹۹ کشف شد که براساس آن، این مسجد در زمان ایلخانیان مرمت و فضای گنبددار مسجد بایزید توسط محمد بن حسین تزیین شده است. در این کتیبه به غازان‌خان و الجایتو اشاره شده است [۸]
ویلبر، دونالد نیوتن، معماری اسلامی ایران در دوره ایلخانان، ج۱، ص۱۳۸، ترجمه عبداللّه فریار، تهران ۱۳۶۵ش.
همچنین آثاری به دست آمد که نشان می‌داد سقف پیشین مسجد بایزید (شبستان مردانه) گنبدی شکل بوده است. [۹]
عدل، شهریار،، کتیبه‌ای نویافته در بسطام، ج۱، ص۱۷۵، اثر، ش ۱۰ و ۱۱ (بهمن ۱۳۶۴ش).
۳ - مقبره غازانخانمقبره مشهور به مقبره غازان‌خان در اواخر قرن هفتم یا اوایل قرن هشتم ساخته شده است. این بنا دارای گنبد رُک و از لحاظ معماری از نوع مقابر برجی‌شکل است. برخی، احداث این گنبد و همچنین گنبد مزار امامزاده جعفر را به غازان‌خان نسبت داده‌اند، [۱۰]
یغمائی، اقبال، بسطام و بایزید بسطامی، ج۱، ص۱۳۳، تهران ۱۳۱۷ش، ص ۲۳.
در حالیکه اعتمادالسلطنه [۱۱]
اعتمادالسلطنه، محمدحسن بن علی، مطلع الشمس، ج۱، ص۷۴، چاپ سنگی تهران ۱۳۰۰-۱۳۰۲، چاپ تیمور برهان لیمو دهی، ۱۳۶۲-۱۳۶۳ش.
احداث گنبد منسوب به غازان‌خان را به سلطان محمد الجایتو نسبت داده است. گفته شده است که گنبد اخیر را غازان‌خان به عنوان آرامگاه بایزید احداث کرده و قصد داشته است جسد شیخ را به آن‌جا انتقال دهد، اما به سبب دیدن بایزید در خواب یا مخالفت برخی از فقها، از تغییر مکان آرامگاه خودداری کرده است. به احتمالی ضعیف، چنین هدفی وجود داشته است؛ زیرا اگر غیر از این بود، از همان زمان می‌توانستند بنای برجی شکل را بر روی مقبره بسازند مگر این که بگوییم علت عدم احداث آن روی مقبره شاید به دلیل بدنما شدن دو گنبد در کنار یکدیگر بوده است.۴ - مزارِ منسوب به محمد بن جعفردر غرب امامزاده محمد بن جعفر، مزاری هست که بدرستی معلوم نیست به چه کسی تعلق دارد. این مزار در اواخر قرن هفتم ساخته شده است. بنای مزارِ منسوب به محمد بن جعفر به اوایل قرن هشتم تعلق دارد که در قرن دهم مرمت شده و کتیبه‌ای سنگی با این متن در آن قرار داده شده است: «بشرف توفیق تعمیر مزار فایض الانوار امامزاده مشرف شده بنده کمترین بندگان شاه عالم پناه امیر غیث استاجلو سنه ۹۶۸». ا‌بن‌بطوطه در سفر خود به بسطام و زیارت مزار بایزید، به مزار امامزاده محمد بن جعفر نیز اشاره کرده و گفته است که مقبره بایزید با آرامگاه امامزاده زیر یک قبه قرار داشته‌اند. [۱۳]
حقیقت، عبدالرفیع، سلطان العارفین بایزید بسطامی، ج۱، ص۱۳۳، تهران ۱۳۶۶ش.
این نکته با توجه به شواهد و اسناد موجود درست به نظر نمی‌رسد.۵ - قسمت غربی آرامگاهدر قسمت غربی آرامگاه بایزید، دو اتاق کوچک متصل به یکدیگر وجود دارد؛ اولی به ابعاد ۲•۵ را متر و دومی به ابعاد ۲•۲ متر که صومعه یا خانقاه بایزید خوانده می‌شود. در هریک از این اتاق‌ها، آثار گچ‌بری زیبایی وجود دارد. در اطراف محراب اتاق اولی کتیبه‌ای با این مضمون وجود دارد: «بسم اللّه الرحمن الرحیم. اقم الصلوة طَرَفی النهار و زُلَفاً من اللیل ان الحسنات یذهبن السیئات ذلک ذکری للذاکرین و اصبر فان الله لایضیع اجر المحسنین» و مقابل محراب روزن کوچکی است که بالای آن کتیبه‌ای دیده می‌شود که متصدی عملیات ساختمانی زیارتگاه و سایر ابنیه را شخصی به نام محمّد بن حسین بن ابی‌طالب دامغانی مهندس معرفی می‌کند. در بالای در ورودی اتاق دوم نوشته شده است : «امر بعمارة هذه الصومعة الشَریفة المُبارکة الکَریمة افخم الکفات. فی سنه اثنی و سبعمأئه». [۱۵]
مخلصی، محمدعلی، شهر بسطام و مجموعه تاریخی آن، ج۱، ص۲۲۰، اثر، ش ۲ و ۳ و ۴ (۱۳۵۹ ش).
محمد بن حسین بن ابی‌طالب، که از او با عنوان مهندس بنا یادشده است، در ۷۰۲ متصدی بازسازی یا احداث بخشی از خانقاه بوده است.۶ - قسمت‌های دیگر آرامگاهمسجدی کوچک در بخش جنوب شرقی مجموعه و فضایی در کنار آن وجود دارد که آن را متعلق به قرن دوم یا اوایل قرن سوم دانسته‌اند. قسمتی از فضایی که به آن شربتخانه گفته می‌شود به قرن چهارم تعلق دارد. ایوان جنوبی (کنار مزار امامزاده) نیز در قرن دهم تعمیر شده. تاریخ رواق (پوشش سقف) فضای جلو مسجد بایزید معلوم نیست، اما براساس کتیبه موجود در آن در ۱۲۴۲، در زمان فتحعلی‌شاه قاجار، اقداماتی در آن صورت گرفته است. دیوار این مسجد در جبهه واقع در زیر این سقف دارای نماسازی است که با توجه به این موضوع و نیز در نظر گرفتن جایگاه استقرار این فضا نسبت به فضاهای سه جبهه آن، احتمالاً نخست، به عنوان فضایی باز برای مسجد استفاده می‌شده است. آخرین اثر تاریخی این مجموعه، مقبره‌ای از شاهزاده‌ای افغانی به نام اعظم‌خان است که در اواخر قرن سیزدهم ساخته شده است. در جنوب ایوان ورودی، در نزدیک مدرسه شاهرخیه و در شرقی‌ترین بخش مجموعه، مزاری وجود دارد که به علاءالدین محمد آخرین شاهزاده غوری، منسوب است و تاریخ احداث آن را در حدود ۶۱۲ دانسته‌اند. [۱۶]
.Encyclopaedia Iranica, s.v. "Bestam" (by Chahryar Adle)
پیشطاق و دالان ورودی جبهه غربی مجموعه در زمان الجایتو ساخته شده و در کتیبه‌ای که در یکی از حاشیه‌های گچ‌بری سردر ورودی و دالان فوق وجود دارد، نام الجایتو و تاریخ ۷۱۳ درج شده است. ایوان واقع در غرب صحن مجموعه نیز اندکی پس از ایوان شرقی و در قرن هشتم ساخته شد [۱۷]
.Encyclopaedia Iranica, s.v. "Bestam" (by Chahryar Adle)
فضای مجاور ایوان غربی که به سرایدار مجموعه اختصاص یافته، تاریخ ندارد.مجموعه آرامگاه بایزید بسطامی را می توان جزو آن گروه از مجموعه‌های آرامگاهی بزرگ با طرح نامنظم دانست که قدیم‌ترین آثار آن به قرن‌های سوم تا پنجم تعلق دارند، اما بیشترین قسمت‌های آن در دوره ایلخانیان و پس از آن ساخته شده است. ۷ - فهرست منابع(۱) ا‌بن‌بطوطه، سفرنامه ا‌بن بطوطه، ترجمه محمد علی موحّد، تهران ۱۳۶۱ش. (۲) محمدحسن بن علی اعتمادالسلطنه، مطلع الشمس، چاپ سنگی تهران ۱۳۰۰-۱۳۰۲، چاپ تیمور برهان لیمو دهی، ۱۳۶۲-۱۳۶۳ش. (۳) عبدالرفیع حقیقت، سلطان العارفین بایزید بسطامی، تهران ۱۳۶۶ش. (۴) حمدالله بن ابی‌بکر حمدالله مستوفی، کتاب نزهه القلوب، چاپ گی لسترنج، تهران ۱۳۶۲ش. (۵) شهریار عدل، «کتیبه‌ای نویافته در بسطام»، اثر، ش ۱۰ و ۱۱ (بهمن ۱۳۶۴ش). (۶) محمدعلی مخلصی، «شهر بسطام و مجموعه تاریخی آن»، اثر، ش ۲ و ۳ و ۴ (۱۳۵۹ ش). (۷) محمد بن احمد مقدسی، احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم، ترجمه علینقی منزوی، تهران ۱۳۶۱ش. (۸) ناصر خسرو، سفرنامه ناصر خسرو، چاپ نادر وزین پور، تهران ۱۳۵۸ش. (۹) دونالد نیوتن ویلبر، معماری اسلامی ایران در دوره ایلخانان، ترجمه عبداللّه فریار، تهران ۱۳۶۵ش. (۱۰) اقبال یغمائی، بسطام و بایزید بسطامی، تهران ۱۳۱۷ش. (۱۱)Encyclopaedia Iranica, s.v. "Bestam" (by Chahryar Adle). ۸ - پانویس
۹ - منابعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «آرامگاه بایزید بسطامی»، شماره۴۳۲. |