اعتمادالسلطنه
اعتمادالسلطنه \eʾtemād-os-saltane\، محمدحسن خان (21 شعبان 1259- 18 شوال 1313 ق / 16 سپتامبر 1843- 2 آوريل 1896 م)، دانشمند و سياست‌پيشۀ مشهور عصر ناصرالدين شاه و صاحب دهها كتاب. محمدحسن از دودمان مراغه‌ای بود و پدرش حاج علی خان كه نخست لقب ضياءالملك داشت و سپس به اعتمادالسلطنه ملقب شد، حاجب‌‌الدولۀ دربار ناصرالدين شاه بود. خاندان او، از ادوار نخست پيدايش قاجاريه، در دربار صاحب عناوين و مشاغلی بودند؛ چنان‌که پدر اعتمادالسلطنه، حاج علی خان، به مقامات بلند سياسی دست يافت. او در توطئه بر ضد اميركبير با مهد عليا و ميرزا آقا خان نوری همدست بود و وظيفۀ قتل اميركبير را بر عهده گرفت (خان ملك، 169؛ كتيرايی، 12، 15-16).
محمدحسن خان اعتمادالسلطنه مراتب نظامی و اداری را طی کرد و در 1290 ق، معاون وزیر عدلیه و مقدم‌السفراء شد. برخی از دیگر سمتهای او عبارت‌اند از: عضو مجلس شورای دولتی در 1299 ق، مسئول ادارۀ نامۀ دانشوران و ادارۀ انطباعات در 1298 ق، و پس‌‌از مرگ اعتضادالسلطنه، وزير انطباعات و رئیس دارالترجمه از 1300 ق / 1883 م، عضو انجمن جغرافيايی پاريس در 1295 ق / 1878 م، و عضو انجمن آسيايی فرانسه، عضو انجمن آسيايی روس و عضو انجمن آسيايی لندن در 1303 ق / 1886 م (خان ملک، 171؛ بامداد، 3 / 334؛ آرين‌پور، 1 / 265).
اعتمادالسلطنه سرانجام در 53 سالگی و حدود يك ماه پيش‌‌از كشته‌‌شدن ناصرالدين شاه درگذشت (صدرهاشمی، 1 / 310، به‌‌نقل از روزنامۀ اطلاع، شم 391، مورخ 22 شوال 1313).
از اعتمادالسلطنه آثار بسياری برجای مانده است، ازجمله: 1. روزنامۀ خاطرات؛ 2. تاريخ منتظم ناصری؛ 3. خلسه يا خواب‌نامه؛ 4. مرآة البلدان؛ 5. صدر التواريخ؛ 6. المآثر و الآثار؛ 7. مطلع الشمس؛ 8. التدوين فی جبال شروين؛ 9. خيرات حسان؛ 10. دُرر التيجان فی تاريخ بنی‌اشكان؛ 11. حجة السعادة فی حجة الشهادة؛ 12. اوزان و مقادير؛ 13. سفرنامۀ ناصرالدين شاه به خراسان؛ 14. سفرنامۀ ناصرالدين شاه به مازندران؛ 15. «رساله دربارۀ خانقاه و مقبرۀ صدرالدين ابراهيم بن سعدالدين حموئی جوينی»؛ 16. تطبيق لغات جغرافيايی قديم و جديد؛ 17. سرگذشت خر؛ 18. «رساله در شجرۀ اتراك»؛ 19. كتابچۀ انحصار توتون و تنباكو؛ 20. جغرافی طالقان؛ 21. «قلعۀ نور»؛ 22. سرگذشت مترس هورتستت انگليسی، ترجمه از ترکی به فارسی؛ 23. سياحت‌نامۀ كاپيتان آتراس به قطب شمال، ترجمه‌ای از اثر ژول ورن؛ 24. طبيب اجباری، ترجمه‌ای از اثر مولير؛ 25. عروس اجباری، ترجمه‌ای از اثر مولير؛ 26. كاداستره؛ 27. گرامر؛ 28. كشف المطالب، به‌‌انضمام قرآن در 1353 ق چاپ شده است؛ 29. فلاحت و باغبانی؛ 30. نفع اللسان (لغت فارسی و فرانسه)؛ 31. وقايع عظيمه؛ 32. تاريخ فرانسه؛ 33. آئينۀ سكندری؛ 34. تاريخ انكشاف ينگی دنيا؛ 35. رذائل مردم انگليس؛ 36. تاريخ بابل و نينوا؛ 37. تاريخ هرودت؛ 38. حديقۀ فصاحت؛ 39. راه نجات؛ 40. سرگذشت مادموازل مونت پانسيو، ترجمه.
گفته شده است که بیشتر این آثار را کارمندان اعتمادالسلطنه تألیف و ترجمه می‌کردند و او به نام خود به چاپ می‌رسانیده است.
مآخذ
آرين‌پور، يحيى، از صبا تا نيما، تهران، 1355 ش؛ بامداد، مهدی، تاريخ رجال ايران، تهران، 1357 ش؛ خان ملك ساسانی، احمد، سياستگران دورۀ قاجار، تهران، 1338 ش؛ صدرهاشمی، محمد، تاريخ جرائد و مجلات ايران، اصفهان، 1363 ش؛ كتيرايی، محمود، تعليقات بر خلسۀ اعتمادالسلطنه، تهران، 1348 ش.