آثار تفسیر تابعینتابعی كسى است كه رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) را نديده باشد؛ ولى در حال ایمان به آن حضرت با صحابی ايشان مصاحبت داشته و با ايمان از دنيا رفته باشد. کهن‌ترین گزارش در مورد مجموعه‌های تفسیری تدوین شده از آرای تابعین گزارش ابن‌ندیم است. ابان بن تغلب، ابوحمزه ثمالی، زیاد بن منذر و جابر بن یزید جعفی از مشهورترین تابعین شیعی هستند که به دانش تفسیر توجه کرده و آثار تفسیری تألیف کرده‌اند. ۱ - گزارش ابنندیمدر میان کتاب‌شناسی‌های کهن، گزارش ابن‌ندیم درباره مجموعه‌های تفسیری تدوین شده از آرای تابعیان، ظاهراً کهن‌ترین گزارش موجود است. بر اساس آنچه احمد بن محمد ثعلبی (م. ۴۲۷ ق.) در مقدمه تفسیر خود، الکشف و البیان آورده است، مجموعه‌های تدوین شده از اقوال تفسیری تابعین چون تفسیر عکرمه، تفسیر مجاهد، تفسیر حسن بصری، تفسیر محمد بن کعب قرظی و تفسیر سعید بن مسیّب در زمان وی موجود بوده و گاه به چند طریق روایت می‌شده‌اند. [۲]
ثعلبی، احمد بن محمد (م ۴۲۷ ق)، الکشف و البیان، ج۱، ص۷۶ - ۸۳، به کوشش ابن‌عاشور، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۲۲ق.
[۳]
The Formation of The classical Tafsir Tradition:The Quran Commentary of al Thalabi (d.۴۲۷.۱۰۳۵)، pp.۲۴۵-۲۵۰.
اطلاعات مشابه از وجود مجموعه‌هایی تدوین شده از اقوال تفسیری تابعین را در آثار دیگر شرح حال‌نگارانه چون الارشاد فی معرفة علماء الحدیث از ابویعلی خلیل بن عبدالله خلیلی قزوینی (م. ۴۴۶ ق.) و التحبیر فی المعجم الکبیر اثر عبدالکریم بن محمد سمعانی (م. ۵۳۲ ق.) نیز می‌توان یافت. خلیلی از روایت تفسیر جویبر، تفسیر عطاء بن دینار و تفسیر ابی‌روق نام برده است. [۴]
خلیلی، خلیل بن عبدالله (م ۴۴۶ ق)، الارشاد فی معرفة علماء الحدیث، ج۱، ص۳۹۱، به کوشش محمد سعید، ریاض، مکتبة الرشد، ۱۴۰۹ق.
[۵]
خلیلی، خلیل بن عبدالله (م ۴۴۶ ق)، الارشاد فی معرفة علماء الحدیث، ج۱، ص۳۹۳، به کوشش محمد سعید، ریاض، مکتبة الرشد، ۱۴۰۹ق.
سمعانی از تفاسیر تدوین شده از اقوال تابعین به تفسیر مجاهد بن جبر اشاره کرده است [۶]
سمعانی، عبدالکریم بن محمد (م ۵۶۲ ق)، التحبیر فی المعجم الکبیر، ج۱، ص۵۵۶، به کوشش منیرة ناجی، بغداد، دیوان الاوقاف، ۱۳۹۵ق.
، هرچند برخی از این مجموعه‌ها به نظر در دوره‌هایی متأخرتر تدوین شده‌اند، چنان که آنچه به عنوان تفسیر مجاهد بن جبر بر اساس نسخه خطی شماره ۱۰۷۵ دارالکتب قاهره منتشر شده، در حقیقت جمع آوری نقل قول های تفسیری نقل شده از مجاهد به نقل از تفسیر طبری است. [۷]
Ms. ۱۰۷۵ Tafsir of The Cairene Dar Al-Kutub And Mugahid's Tafsir، p.۱۷۳.
این اقوال تفسیری که به روایت ابن‌ابی‌نجیح از مجاهد است، ظاهراً بعدها به صورت انتخابی از تفسیر طبری استخراج شده، هرچند سزگین معتقد است که نسخه حاضر یکی از منابع مورد استفاده طبری در تألیف تفسیرش بوده است. [۸]
خضیری، محمد بن عبدالله، تفسیر التابعین، ج۱، ص۹۳-۹۷، ریاض، دارالوطن، ۱۴۲۰ق.
آنچه این گمان را تقویت می‌کند، عبارت صفحه عنوان نسخه است که در آن از ابومیمون محمد بن عبدالملک بن حسن بن خیرون به عنوان نگارنده تفسیر (تفسیر القرآن للشیخ الامام العالم الفقیه ابومیمون محمد بن عبدالملک بن الحسن بن خیرون) یاد شده است. [۹]
مجاهد، احمد اسماعیل نوفل، المفسر و التفسیر، ص۳۱۲ - ۳۱۴.
۲ - مهم‌ترین منابع تفسیری تابعینیکی از مهم‌ترین منابع مشتمل بر آرای تفسیری تابعین جامع البیان عن تأویل آی القرآن از محمد بن جریر طبری (م. ۳۱۰ ق.) است که به تفصیل آرای تفسیری تابعین را نقل کرده است. [۱۰]
نک:Die Gewahrsmanner in Korankommentar at-Tabari. Ein Beitrag zur Kenntnis der exegetischen Uberlieferung im Islam. dissertation، Rheinische Friedrich -Wilhelms - Universitat zu Bonn، ۱۹۵۱ Zur Uberlieferung in Korankommentar at-Tabaris، Ph.D pp. ۲۹۰-۳۰۷.
همین‌گونه در تفاسیر روایی دیگری چون الجامع لتفسیر القرآن از عبدالله بن وهب بن مسلم مصری (م. ۱۹۷ ق.) تحقیق میکلوش مورانی، (بیروت ۲۰۰۳ میلادی)، تفسیر القرآن تألیف عبدالرزاق بن همام صنعانی (م. ۲۱۱ ق.) تحقیق مصطفی مسلم محمد ریاض (م. ۱۴۱۰ ق.) و تفسیر القرآن العظیم تألیف عبدالرحمن بن محمد بن ادریس رازی (م.۳۲۷ ق.) تحقیق اسعد محمد طیب، (بیروت ۱۴۱۹ ق.) و الدر المنثور فی التفسیر المأثور اثر جلال‌الدین عبدالرحمن سیوطی (م. ۹۱۱ ق.) نقل قول های تفسیری فراوانی از تابعین می‌توان یافت. [۱۱]
رومی، فهد بن عبدالرحمن، بحوث فی اصول التفسیر، ص۹۰ ۹۱، ریاض، مکتبة التوبة، ۱۴۱۶ق.
[۱۲]
رومی، فهد بن عبدالرحمن، بحوث فی اصول التفسیر، ص۱۴۴-۱۵۲، ریاض، مکتبة التوبة، ۱۴۱۶ق.
در میان کتاب های حدیثی، مهم‌ترین تألیفی که آرای تفسیری تابعین را در بردارد الجامع الصحیح اسماعیل بخاری (م. ۲۵۶ ق.) است. وی اغلب روایات تفسیری تابعین را به نقل از شاگردان ابن‌عباس آورده است. [۱۳]
احمد عمر ابوحجر، التفسیر العلمی للقرآن فی المیزان، ص۴۲، بیروت، دارقتیبة، ۱۴۱۱ق.
این افراد نیز در تفسیر از همان شیوه تفسیری ابن‌عباس پیروی کرده‌اند. [۱۴]
احمد عمر ابوحجر، التفسیر العلمی للقرآن فی المیزان، ص۴۱-۴۲، بیروت، دارقتیبة، ۱۴۱۱ق.
خضیری مصادر مهم مشتمل بر اقوال تابعین را به تفصیل شناسانده است. [۱۵]
خضیری، محمد بن عبدالله، تفسیر التابعین، ج۱، ص۵۷ - ۸۲، ریاض، دارالوطن، ۱۴۲۰ق.
۳ - مشهورترین تابعین شیعیدر میان تابعیان شیعه نیز توجه به دانش تفسیر، به نگارش آثاری انجامیده است. از مشهورترین تابعیان شیعی، باید ابان بن تغلب (م. ۱۴۱ ق.)، ابوحمزه ثابت بن دینار کوفی (م. ۱۴۸ ق.)، ابوالجارود زیاد بن منذر کوفی (م. ۱۵۰ ق.) و جابر بن یزید جعفی (م. ۱۲۸ ق.) (براى تابعى بودن جابر بن يزيد به آدرس زیر نگاه کنید.) را نام برد که هر سه آثاری تفسیری تألیف کرده‌اند. ۳.۱ - ابان بن تغلبابوسعید ابان بن تغلب ربعی از موالی بنوجریر و شیعیان سرشناس کوفه بوده است. وی افزون بر تبحر در فقه، حدیث و نحو در دانش قرائات و تفسیر چهره‌ای شناخته شده بوده است. وی کتابی در قرائت داشته و نقل قول‌هایی از آن در متون بعدی مانده است [۱۷]
مدرسی، سیدحسین، میراث مکتوب شیعه، دفتر اول، ص۱۵۲ - ۱۵۳، ترجمه: قرائی و جعفریان، قم، اعتماد، ۱۳۸۳ش.
[۱۸]
نجاشی، احمد بن علی،(م ۴۵۰ ق)، رجال النجاشی، ص۱۰-۱۱، به کوشش شبیری زنجانی، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۸ق.
؛ همچنین وی کتاب دیگری در غریب القرآن به نام تفسیر غریب القرآن داشته که ابن‌ندیم از آن به معانی القرآن یاد کرده و نقل قول های متعددی از این کتاب در متون امامیه مانده است [۲۰]
مدرسی، سیدحسین، میراث مکتوب شیعه، دفتر اول، ص۱۵۴ - ۱۵۶، ترجمه: قرائی و جعفریان، قم، اعتماد، ۱۳۸۳ش.
؛ همچنین محمد بن عبدالرحمن به تدوین و تلفیق روایات تفسیری ابان، ابوروق عطیة بن حارث و محمد بن سائب پرداخته و آرای این سه تن را در کتابی واحد گرد آورده است.۳.۲ - ابوحمزه ثمالینجاشی در ذکر آثار ابوحمزه ثمالی به کتاب التفسیر او اشاره کرده و به طریق و متن متداول این تفسیر در روزگار خود (نجاشی) به روایت ابوبکر محمد بن عمر جعابی از ابوسهل عمرو بن حمدان در محرم ۳۰۷ قمری از سلیمان بن اسحاق مهلبی اشاره کرده است. [۲۲]
نجاشی، احمد بن علی،(م ۴۵۰ ق)، رجال النجاشی، ص۱۱۵-۱۱۶، به کوشش شبیری زنجانی، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۸ق.
ثعلبی در تألیف تفسیر خود تفسیر ابوحمزه ثمالی را در اختیار داشته و در فهرست تفاسیر در دستش به آن اشاره کرده است. [۲۳]
ثعلبی، احمد بن محمد (م ۴۲۷ ق)، الکشف و البیان، ج۱، ص۸۲، به کوشش ابن‌عاشور، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۲۲ق.
ابوحمزه ثمالی در تفسیر خود توجه فراوانی به اسباب النزول و ذکر فضایل اهل‌بیت (علیهم‌السلام) داشته است؛ شیوه‌ای که بعدها برخی مفسران امامی با تألیف آثاری به نام ما نزل من القرآن فی اهل البیت آن را تعالی بخشیدند. [۲۴]
حبری، حسین بن حکم (م ۲۸۶ ق)، تفسیر الحبری، ص۱۳۸ - ۱۵۲، به کوشش حسینی، بیروت، آل البیت لاحیاءالتراث، ۱۴۰۸ق.
ابوحمزه ثمالی در تفسیر خود، از شیوه‌های تفسیر قرآن به قرآن بهره گرفته و از لغت، نحو و روایات اهل‌بیت (علیهم‌السلام) نیز استفاده کرده است. [۲۵]
ابوحمزه ثمالی، ثابت بن دینار (م ۱۴۸ ق)، تفسیر القرآن الکریم، ص۶۰-۶۶، گردآوری عبدالرزاق حرزالدین، به کوشش معرفت، قم، الهادی، ۱۴۲۰ق.
عبدالرزاق محمدحسین حرزالدین، روایات تفسیری نقل شده از ابوحمزه ثمالی را در مجلدی با عنوان تفسیر القرآن الکریم لابی حمزة ثابت بن دینار الثمالی گردآورده است. [۲۶]
مدرسی، سیدحسین، میراث مکتوب شیعه، دفتر اول، ص۴۴۳ - ۴۴۶، ترجمه: قرائی و جعفریان، قم، اعتماد، ۱۳۸۳ش.
۳.۳ - زیاد بن منذرابوالجارود زیاد بن منذر خارفی، دیگر تابعی مشهور شیعی است که اثری تفسیری داشته و در آن، تفسیر برخی آیات قرآن را گردآورده است. وی در تفسیر خود به گردآوری روایات تفسیری که خود از امام باقر (علیه‌السلام) شنیده اقدام کرده و تفسیر او به کتاب التفسیر عن أبی‌جعفر الباقر مشهور بوده است. ابوحاتم قزوینی گردآورنده تفسیر مشهور به علی بن ابراهیم که نسخه‌ای از تفسیر ابوالجارود را در اختیار داشته، روایات تفسیری فراوانی از آن را به تفسیر علی بن ابراهیم افزوده است. [۳۱]
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن (م ۱۳۸۹ ق)، الذریعة الی تصانیف الشیعه، ج۴، ص۲۵۱، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۳ق.
تفسیر ابوالجارود منعکس کننده دیدگاه‌های زیدیه (شاخه جارودیه) است و در مواردی با دیدگاه امامیه تفاوت دارد.۳.۴ - جابر بن یزید جعفیجابر بن یزید جعفی از رجال سرشناس کوفی امامی است که کتابی در تفسیر داشته و نجاشی و طوسی به دو طریق متفاوت به آن اشاره کرده‌اند: طوسی کتاب را به روایت گروهی از استادان خود از هارون بن موسی تلعکبری (م. ۳۸۵ ق.) از طریق او به روایت شاگرد جعفی، منخل بن جمیل روایت کرده است. نجاشی نیز آن را به روایت از احمد بن محمد بن هارون از راوی مشهور جارودیه در کوفه، ابن‌عقده و طریق او از عبدالله بن محمد جعفی روایت کرده است. تفسیر جابر مورد استفاده عیاشی و علی بن ابراهیم قمی بوده و مطالبی از آن نقل کرده‌اند. مدرسی فهرستی از روایات تفسیری جابر بن یزید گردآورده که احتمالا در تفسیر او نقل شده است. [۳۵]
مدرسی، سیدحسین، میراث مکتوب شیعه، دفتر اول، ص۱۳۲ - ۱۳۶، ترجمه: قرائی و جعفریان، قم، اعتماد، ۱۳۸۳ش.
۴ - فهرست منابع(۱) خلیلی، خلیل بن عبدالله (م ۴۴۶ ق)، الارشاد فی معرفة علماء الحدیث، به کوشش محمد سعید، ریاض، مکتبة الرشد، ۱۴۰۹ق. (۲) رومی، فهد بن عبدالرحمن، بحوث فی اصول التفسیر، ریاض، مکتبة التوبة، ۱۴۱۶ق. (۳) سمعانی، عبدالکریم بن محمد (م ۵۶۲ ق)، التحبیر فی المعجم الکبیر، به کوشش منیرة ناجی، بغداد، دیوان الاوقاف، ۱۳۹۵ق. (۴) خضیری، محمد بن عبدالله، تفسیر التابعین، ریاض، دارالوطن، ۱۴۲۰ق. (۵) حبری، حسین بن حکم (م ۲۸۶ ق)، تفسیر الحبری، به کوشش حسینی، بیروت، آل البیت لاحیاءالتراث، ۱۴۰۸ق. (۶) احمد عمر ابوحجر، التفسیر العلمی للقرآن فی المیزان، بیروت، دارقتیبة، ۱۴۱۱ق. (۷) ابوحمزه ثمالی، ثابت بن دینار (م ۱۴۸ ق)، تفسیر القرآن الکریم، گردآوری عبدالرزاق حرزالدین، به کوشش معرفت، قم، الهادی، ۱۴۲۰ق. (۸) معرفت، محمدهادی، التفسیر و المفسرون، مشهد، الجامعة الرضویة، ۱۴۱۸ق. (۹) مزی، یوسف (م ۷۴۲ ق)، تهذیب الکمال، به کوشش بشار عواد، بیروت، الرسالة، ۱۴۱۵ق. (۱۰) آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن (م ۱۳۸۹ ق)، الذریعة الی تصانیف الشیعه، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۳ق. (۱۱) طوسی، محمد بن حسن (م ۴۶۰ ق)، رجال الطوسی، به کوشش قیومی، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۵ق. (۱۲) نجاشی، احمد بن علی،(م ۴۵۰ ق)، رجال النجاشی، به کوشش شبیری زنجانی، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۸ق. (۱۳) ابن‌ندیم، محمد بن اسحاق (م ۴۳۸ ق)، الفهرست، به کوشش تجدد. (۱۴) طوسی، محمد بن حسن (م ۴۶۰ ق)، الفهرست، به کوشش قیومی، نشر الفقاهة، ۱۴۱۷ق. (۱۶) مدرسی، سیدحسین، میراث مکتوب شیعه، ترجمه: قرائی و جعفریان، قم، اعتماد، ۱۳۸۳ش. (۱۷) ثعلبی، احمد بن محمد (م ۴۲۷ ق)، الکشف و البیان، به کوشش ابن‌عاشور، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۲۲ق. (۱۸) مجاهد، احمد اسماعیل نوفل، المفسر و التفسیر، ج۱، قاهره ۱۴۱۱/ ۱۹۹۰. ۵ - پانویس۶ - منبعپژوهشکده علوم و فرهنگ اسلامی، دائرة المعارف قرآن کریم، برگرفته از مقاله «آثار تفسیر تابعین»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۸/۰۶/۲۷. رده‌های این صفحه : تفاسیر تابعان | جایگاه تفسیری تابعان | کتاب شناسی تفسیر | کتب تفسیری | مفسران تابعی
|