آثار المدینة المنوره (کتاب)آثار المدینة المنوره، کتابی معاصر در آثار و تاریخ محلی مدینه منوره، نوشته عبدالقدوس بن قاسم بن محمد انصاری (۱۳۲۴-۱۴۰۳ق.) است. این کتاب از ده بخش شامل مباحثی پیرامون خانه‌ها، قصرها، قلعه‌ها، مسجدها، مکان‌های تاریخی، بلاط‌ها (زمین‌های سنگ‌فرش)، کوه‌ها و سنگلاخ‌ها، وادی‌ها، چاه‌ها، و چشمه‌های مدینه تشکیل شده است. ۱ - معرفی اجمالینویسنده، متولد ۱۳۲۴ق. در مدینه است. وی در سال ۱۳۴۱ق. تحصیل علوم دینی را آغاز کرد و پس از مدتی به مکه رفت و در مجله ام‌القری به کار پرداخت. در سال ۱۳۵۵ق. در جده، مجلة المنهل را تاسیس نمود و در دوران ملک عبدالعزیز، مدتی مسئولیت امور مالی دفتر ریاست مجلس وزرای جده را نیز بر عهده داشت. [۱]
بلادی، عاتق بن غیث، نشر الریاحین، ج۱، ص۳۸۷-۳۹۰.
[۲]
ضبيب، أحمد بن محمد، مجلة العرب، ج۸، ص۲۱۱.
از وی حدود ۳۵ کتاب منتشر گشته؛ از جمله: التاریخ المفصل للکعبة المشرفة قبل الاسلام که به فارسی ترجمه شده است (اصفهان، چهارباغ، ۱۳۸۴ش.)، مع ابن‌جبیر فی رحلته، و تحقیق الامکنة فی الحجاز و تهامه . وی در مجلات عربستان، به ویژه المنهل و العرب مقالاتی نگاشته است. [۳]
بلادی، عاتق بن غیث، نشر الریاحین، ج۱، ص۳۹۰-۳۹۶.
۱.۱ - معرفی کتابکتاب آثار المدینة المنوره، حاصل هشت سال تحقیقات کتابخانه‌ای و میدانی نویسنده است و مرجع بسیاری از آثار مدینه‌شناسی بوده که نویسنده در مقدمه از آن‌ها یاد کرده است. [۴]
ابن‌محمد انصاری، عبدالقدوس بن قاسم، آثار المدینة المنوره، ص۱۰.
کتاب به رغم حجم اندک، حاوی اطلاعاتی فراوان درباره پیشینه اجتماعی، سیاسی، معماری، جغرافیایی، ادبی و تاریخی مدینه است.از امتیازهای کتاب، نشان دادن جایگاه دینی و تاریخی آثار مدینه، بهره‌گیری گسترده از منابع روایی و سیر [۵]
ابن‌محمد انصاری، عبدالقدوس بن قاسم، آثار المدینة المنوره، ص۳۰۱-۳۰۲، «منابع».
، بررسی تغییرات بیشتر آثار مدینه در طول تاریخ، مقایسه وضع نخستین آن‌ها با وضع کنونی و طرح مباحث لغوی درباره ضبط صحیح نام‌های خاص است.حذف اطلاعات مربوط به ویرانگری آثار مذهبی و تاریخی در دوران سعودی و ارائه اطلاعاتی بدون منبع ذیل هر یک از آن‌ها و بسنده کردن به ذکر نام این منابع در فهرست منابع پایان کتاب بدون مشخصات کتاب شناختی، از ویژگی‌های این کتاب است. ۲ - محتویاتدر این کتاب، آثار مدینه در ۱۰ بخش (قسم) بررسی شده‌اند و هر بخش شامل چندین موضوع است. در ابتدای هر بخش، یک درآمد (تمهید) می‌آید که خواننده را به گونه اجمالی با موضوع آشنا می‌کند. بخش‌های ده گانه کتاب عبارت‌اند از: خانه‌ها، قصرها، قلعه‌ها، مسجدها، مکان‌های تاریخی، بلاط‌ها (زمین‌های سنگ فرش)، کوه‌ها و سنگلاخ‌ها، وادی‌ها، چاه‌ها، و چشمه‌ها. در بخش یکم، خانه‌های کلثوم بن هدم، سعد بن خیثمه، ابوایوب انصاری، عبدالله بن عمر، امام جعفر صادق (علیه‌السلام)، عثمان بن عفان، ابوبکر، ریطه بنت ابی‌عباس، خالد بن ولید و مروان بن حکم را معرفی می‌کند. [۶]
ابن‌محمد انصاری، عبدالقدوس بن قاسم، آثار المدینة المنوره، ص۲۱-۳۹.
در بخش دوم، به معرفی قصرهای سعید بن عاص و قصر و نیز سد عاصم بن عمرو پرداخته، از موقعیت مکانی و اهمیت بنای آن‌ها سخن می‌گوید. [۷]
ابن‌محمد انصاری، عبدالقدوس بن قاسم، آثار المدینة المنوره، ص۴۳-۵۷.
در بخش سوم، به سه قلعه مهم اشاره می‌کند: قلعه کعب بن اشرف، قلعه ضحیان و قلعه ابودجانه ساعدی انصاری. [۸]
ابن‌محمد انصاری، عبدالقدوس بن قاسم، آثار المدینة المنوره، ص۵۹-۷۴.
در بخش چهارم، تاریخ، تعمیر و بازسازی مساجد مدینه به ویژه مسجدالنبی را به تفصیل شرح می‌دهد و در همین جا از ساخت و سازهای جواد اصفهانی (م. بعد ۵۶۰ق.) نیز یاد می‌کند. [۹]
ابن‌محمد انصاری، عبدالقدوس بن قاسم، آثار المدینة المنوره، ص۷۵-۱۳۸.
در بخش پنجم، به زمین‌های سنگ‌فرش یا هموار شده مدینه می‌پردازد. علت پرداختن به این موضوع، اهمیت این راه‌ها و زمین‌ها در توسعه و تمدن شهرها در قرون گذشته است. به همین مناسبت از هموارسازی راه‌ها در دوران سعودی نیز یاد می‌کند. [۱۰]
ابن‌محمد انصاری، عبدالقدوس بن قاسم، آثار المدینة المنوره، ص۱۴۱-۱۴۸.
در بخش ششم، از سقیفه بنی ساعده آغاز می‌کند و سپس مکان‌هایی مانند خندق و بازار مدینه و بقیع را شرح می‌دهد. در بخش هفتم، به شرح کوه‌های مهم و تاریخی مدینه، مانند احد و عینین می‌پردازد و از نقش آن‌ها در رخدادهای تاریخی مدینه سخن می‌گوید. [۱۱]
ابن‌محمد انصاری، عبدالقدوس بن قاسم، آثار المدینة المنوره، ص۱۵۱-۲۰۹.
در بخش هشتم، وادی‌های اطراف مدینه، مانند عقیق و قنات و مناطق سیل‌خیز [۱۲]
ابن‌محمد انصاری، عبدالقدوس بن قاسم، آثار المدینة المنوره، ص۲۱۵-۲۱۶.
را با بررسی تاریخی و جغرافیایی معرفی می‌کند. [۱۳]
ابن‌محمد انصاری، عبدالقدوس بن قاسم، آثار المدینة المنوره، ص۲۱۴-۲۳۳.
در بخش نهم، درباره چاه‌های معروف مدینه که آب آشامیدنی و کشاورزی شهر را در خود ذخیره می‌کردند، سخن می‌گوید. [۱۴]
ابن‌محمد انصاری، عبدالقدوس بن قاسم، آثار المدینة المنوره، ص۲۳۵-۲۵۲.
در بخش دهم نیز به توضیح چشمه‌های مدینه می‌پردازد. اکنون در مدینه نه چشمه جاری است که معروف‌ترین آن‌ها چشمه ارزق یا زرقاء است. [۱۵]
ابن‌محمد انصاری، عبدالقدوس بن قاسم، آثار المدینة المنوره، ص۲۵۳-۲۶۴.
به گفته نویسنده، چشمه شهداء که حفر آن را به معاویه نسبت می‌دهند، تا نیم قرن پیش جاری بوده است. [۱۶]
ابن‌محمد انصاری، عبدالقدوس بن قاسم، آثار المدینة المنوره، ص۲۵۷.
۳ - نشرکتاب آثار المدینة المنوره، نخستین بار به سال ۱۳۵۳ق. در چاپخانه الترقی دمشق چاپ شد [۱۷]
ضبيب، أحمد بن محمد، مجلة العرب، ج۸، ص۲۱۱.
و تاکنون پنج بار به چاپ رسیده که آخرین آن‌ها به سال ۱۴۲۰ق. از سوی مطبعة دار مجلة المنهل در مدینه بوده است. از چاپ سوم به بعد، کتاب با تغییراتی جزئی، از جمله اعراب‌گذاری کلمات مشکل و برخی حذف و اضافات، منتشر شده است.۴ - فهرست منابع(۱) ضبيب، أحمد بن محمد، مجلة العرب، ریاض، نشر دار الیمامه، ۱۴۰۹ق. (۲) بلادی، عاتق بن غیث، نشر الریاحین، دار مکه، ۱۴۱۵ق. ۵ - پانویس
۶ - منبعدانشنامه حج و حرمین شریفین، برگرفته از مقاله «آثار المدینة المنوره، تاریخ بازیابی ۱۴۰۰/۱/۳۱». رده‌های این صفحه : آثار اسلامی مدینه | تاریخ مدینه | جغرافیای عربستان | کتاب‌های تاریخی اهل‌سنت قرن 15 (قمری) | مدینه شناسی
|