زیارتنامه
«زیارتنامه» عبارت است از متنى که هنگام زیارت مرقد هر یک از امامان معصوم و ذریه پاک پیامبر اکرم و شهداى اهل بیت خوانده مى‌شود، دعایى که به عنوان تشرف باطنى براى ائمه و امامزادگان مى‌خوانند و حاوى سلام و درود زائر نسبت به مدفون در آن مرقدهاست.
از آنجا که «زائر» را ادب و معرفت شرط است، پس سخنى که هنگام زیارت بر زبان مى‌آورد، باید والا و عارفانه و مؤدبانه باشد. هر زائر مى‌تواند از پیش خود و به زبان خود، جملاتى و نیایش و دعایى را به عنوان زیارتنامه بخواند، ولى در منابع ما متونى به نام «زیارتنامه» نقل شده که سند آنها به ائمه مى‌رسد و به عنوان «زیارت هاى مأثوره» شناخته مى‌شود.
علماى دین، کتب متعددى به صورت مجموعه‌هاى زیارات، تدوین کرده‌اند که آمیخته‌اى است از زیارت هاى مستند و منقول از معصومین و زیاراتى که انشاى علماى بزرگ است. در این میان، آنچه از ائمه نقل شده بسیار است، همچون زیارت هاى: امین الله، جامعه کبیره، وارث، عاشورا و زیارت اربعین. کتاب هاى دعا و زیارات نیز بسیار است همچون: مصباح المتهجد، مفاتیح الجنان، المزار، بحارالانوار (جلد زیارات).
دقت در مضامین و محتواهاى زیارتنامه‌ها بسیار مفید است. مفاهیم کلى که در زیارات دیده مى‌شود، بسیار است. از جمله: محبت، مودت، موالات، اطاعت، صلوات، سلام، عهد، شفاعت، توسل، وفا، دعوت، نصرت، تسلیم، تصدیق، صبر، تولى و تبرى، مواسات، نماز، زکات، زیارت، تبلیغ، وراثت، مساعدت، معاونت، سعادت، رضا، خونخواهى، جنگ و صلح، امر به معروف و نهى از منکر، تقرب به خدا، برائت از دشمنان، ولایت، فوز، نصیحت، جهاد، فدا شدن و... ده ها عناوین و مفاهیم کلى که از مطالعه فقرات زیارتنامه‌ها برمى‌آید.
اوصافى که در زیارتنامه‌ها آمده، برخى کلى و قابل انطباق بر همه ائمه و معصومین است و برخى هم به تناسب وضعیت زندگى و شهادت امام خاص یا امامزاده و شهید بخصوصى بکار رفته است. محورهاى کلى مفاهیمى که در زیارتنامه‌ها آمده است، مى‌تواند این گونه فهرست شود:
- مسائل اعتقادى، توحید، نبوت، صفات خدا...
- شناخت ائمه، اوصاف، فضایل و مقاماتشان.
- تاریخ زندگى و عملکرد اولیاء دین و مظلومیت هایشان.
- پیوندهاى «ولایى» بین زائر و پیشوا و همسویى در فکر و موضع و عمل و اقدام.
- افشاگرى بر ضد ستمگران حاکم و جنایت هایشان نسبت به طرفداران «حق» و طالبان «عدل».
- تولى و تبرى، شفاعت، توسل، دعا و... معارفى از این قبیل.
- طرح آرمان هاى والا و خواسته‌هاى متعالى و نیازهاى برتر.
- و برخى موضوعات دیگر.
در واقع، یک سرى معارف دینى و ارزش هاى مکتبى و فضایل رفتارى در قالب فقرات زیارتنامه، از طریق ائمه به شیعیان و زائران آموخته شده است. زیارتنامه‌ها، نوعى اعلام مواضع اعتقادى، اخلاقى و سیاسى است که توسط زائر، در مقدسترین مکان ها با زبانى رسا ابراز مى‌شود.
«سلام»ها و «لعن»ها، محور عمده دیگرى در زیارتنامه‌هاست، بخصوص آنچه به شهداى عاشورا مربوط مى‌شود. سلام به امام و پیامبر و شهید مورد زیارت و لعنت به دشمنان، ظالمان، غاصبان، شریکان جور، همدستان ظالم، راضیان به ستم، زمینه سازان ظلم.
«حبّ و بغض»، جلوه دیگرى از اصل مهم «تولى» و «تبرى» است که با عبارات مختلف در زیارتنامه‌ها آمده است، از ساده‌ترین شکل آن که حالت قلبى است، تا شدیدترین صورت برونى آن که با عنوان «حرب» و «سلم» مطرح شده است.
«بیعت»، عنصر دیگرى در زیارتنامه‌هاست. یعنی پیمان و میثاق زائر با امام و شهدا.
«جهاد»، محتواى زنده دیگرى در راستاى عملکرد اولیاء خدا. مثلا در مورد پیامبر خدا، امیرالمؤمنین، حمزه سیدالشهدا، امام حسن، امام حسین، شهداى احد، شهداى کربلا و... تعبیر «جهاد» به کار رفته است، با خطاب هایى چون: «جاهدت فى سبیل الله، جاهدت فى الله حق جهاده، جاهدت الملحدین...» و «شهادت».
منابع
- جواد محدثی، فرهنگ عاشورا، نشر معروف (نقل با اندکی تصرف).