خاکسپاری

«دفن» در لغت به معنای به خاک سپردن، پنهان کردن چیزی در زیر خاک و مانند آن است. دفن در اصطلاح عبارت است از در‌ خاک نهادن مردگان؛ بدین گونه که گودالی در زمین حفر کرده و مرده را در آن جای دهند و رویش را بپوشانند.

احکام دفن میت

• دفن کردن میت مسلمان با کیفیت خاص، واجب کفایی است. اجزای جدا شده از بدن میت حتی ناخن و دندان‌های او نیز مشمول حکم یاد شده‌ است.
• دفن کردن کافر، واجب نیست؛ بلکه برخی آن را جایز ندانسته‌اند.
• کودکان و دیوانگان در حکم دفن تابع والدین خود هستند، بنابر‌این با مسلمان بودن یکی از والدین، دفن فرزند نابالغ یا دیوانه‌ وی واجب خواهد بود.
• در دفن، قصد قربت شرط نیست؛ از این رو، اگر کودکی، میّتی را به گونه‌ صحیح دفن نماید کفایت می‌کند.
• اگر در جنگ و در میان کشتگان، مسلمان از کافر بازشناخته نشود بنابر قول برخی، آن که آلت تناسلی‌اش کوچک ‌تر است دفن می‌گردد. برخی گفته‌اند: آن که قرعه به نامش درآمد دفن می‌شود. بعضی دیگر، دفن همه‌ کشته‌ها را به احتیاط، واجب دانسته‌اند.
• رزمنده‌ای که در معرکه جنگ به شهادت رسیده، با لباسش دفن می‌گردد، مگر کفش‌ها و پوستین و بنابر قول برخی عرقچین، شلوار، عمامه و کمربند که از‌ تنش درآورده می‌شوند. در این حکم، بنابر مشهور فرقی بین خون آلود بودن یا نبودن لباس‌ها نیست.
• نبش قبر جز در مواردی که استثنا شده حرام است.
• هزینه دفن همچون هزینه‌های تهیّه‌ قبر، اجرت قبرکَن و حمل کننده‌ جنازه از اصل ترکه برداشته می‌شود.
• سزاوار است مؤمن در حال حیات، مکانی را برای قبر خود تهیه کند و در آن قرآن بخواند.
• اهدای زمین برای دفن مؤمنان، مستحب است؛ چنان که مباشرت در کندن قبر مؤمن، استحباب دارد. بنابر قول مشهور گرفتن اجرت بر دفن میت، جایز نیست.

کیفیت دفن میت

• واجب است مرده به گونه‌ای دفن گردد که بوی بد آن مردم را اذیت نکند؛ بدن نیز از گزند درندگان محفوظ باشد.
• اگر دفن میّت در زمین ممکن نباشد، واجب است به هر صورتِ ممکن جسد را پنهان سازند، مانند آنکه آن را در بنا یا تابوتی نهاده و اطراف آن را ببندند یا اگر در کشتی مرده و رساندن جسد به خشکی امکان پذیر نیست، پس از تجهیز (غسل و کفن و نماز)، با بستن چیزی سنگین به پای وی او را به دریا افکنند.
• بنابر قول مشهور، واجب است مرده را در قبر بر پهلوی راست، رو به قبله دفن کنند. برخی قدما قائل به استحباب آن شده‌اند.
• اگر زن کافرِ باردار همراه جنین درون رحمش بمیرد در صورتی که بارداریش از مرد مسلمان باشد، باید او را در قبر به پهلوی چپ، پشت به قبله بخوابانند، به گونه‌ای که روی جنین به سمت قبله قرار گیرد.
• در جایی که بیم بیرون آوردن جسد از سوی درندگان می‌رود، محکم ساختن قبر واجب است؛ چنان که در فرض انداختن جسد به دریا واجب است جایی انتخاب‌ گردد که به محض افکندن، طعمه حیوانات دریایی نگردد، هر چند در درازمدت ممکن است چنین شود.

مستحبات دفن میت

امور زیر از مستحبات دفن به شمار می‌روند:

• قرار دادن جنازه در چند ذراعی قبر و به تدریج در سه مرحله نزدیک قبر بردن.
• وارد کردن میّت مرد از سمت سر و میّت زن از سمت عرض در قبر.
• خواندن دعاهای وارد شده هنگام داخل کردن میّت در قبر.
• بازکردن گره‌های کفن از طرف سر و پاها.
• گذاشتن صورت میت بر خاک و تلقین او.
• قرار دادن مقداری تربت حضرت سیدالشهدا علیه السلام همراه میّت در قبر.
• طهارت داشتن و برهنه بودن سر و پای کسی که میّت را در قبر می‌گذارد.
• داخل شدن و بیرون آمدن کسی که میّت را در قبر می‌گذارد از طرف پای میّت.
• ریختن خاک در سه مرحله با پشت دست توسط حاضرانِ غیرخویشاوند با میّت، پس از گذاشتن سنگ لحد.
• پاشیدن آب بر قبر از طرف سر تا پا و سپس گرداگرد آن تا جانب سر و پاشیدن مازاد آن بر میانه‌ی قبر.
• گذاشتن دست با انگشتان باز روی قبر و فشاردادن آن در خاک به گونه‌ای که اثر آن بر قبر بماند.
• طلب آمرزش برای میت و خواندن هفت بار سوره قدر و دعاهای وارد شده.
• تلقین دوباره میّت توسط ولی پس از بازگشت حاضران.
• تسلی دادن به بازماندگان.
• خواندن دو رکعت نماز پس از بازگشت از مراسم تدفین.

مکروهات دفن میت

• دفن کردن دو میّت در یک قبر، جز در حال ضرورت مکروه است.
• ریختن خاک بر قبر توسط خویشان میّت.
• داخل شدن پدر در قبر فرزند خود.

زمان دفن میت

• شتاب کردن در دفن میت مستحب است، مگر آنکه مرگش معلوم‌ نباشد که در این صورت تا حصول علم به مرگ، واجب است دفن به تأخیر بیفتد.
• تأخیر در دفن میّت در صورتی که هتک او به شمار رود، جایز نیست؛ لیکن اگر میت باردار و جنین در رحم او زنده و حفظ حیات جنین متوقف بر دفن نکردن مادر باشد، تأخیر در دفن او واجب است.

مکان دفن میت

• دفن کردن مسلمان در جایی که هتک او به شمار می‌رود، مانند مزبله و نیز در مکان غصبی و زمین وقف شده برای غیردفن مانند مسجد و مدرسه حرام است.
• دفن کردن مسلمان در گورستان کفار و همچنین عکس آن، جایز نیست.
• جابجایی میّت از شهری که فوت کرده به شهری دیگر مکروه است مگر مشاهد مشرفه که منتقل کردن به آنجا مستحب است؛ لیکن پس از دفن، انتقال به غیرمشاهد مشرّفه جایز نیست. در جواز نقل به مشاهد مشرّفه پس از دفن اختلاف است. عدم جواز به مشهور نسبت داده شده است.

متولّی دفن میت

ولیّ میت، اختیاردار دفن او است، بدین معنا که نسبت به تجهیز میت بر دیگران اولویت داد. مراد از ولی میّت کسی است که در ارث بردن از او بر دیگران مقدم است، مگر شوهر که در هر حال نسبت به همسرش بر دیگران اولویت دارد. در این که مراد از اولویت، عدم جواز پیشی گرفتن دیگران بر ولی بدون اذن او است یا تنها عدم جواز ایجاد مزاحمت برای ولی در صورت اقدام وی به تجهیز میت، اختلاف است. بنابر قول اول، جواز اقدام دیگران به دفن منوط به اذن ولیّ است.

خاکسپاری در روایات

• پیامبر خدا صلی الله علیه و آله: مردگان خود را در میان مردمان نیک به خاک بسپارید، زیرا مرده نیز همچون زنده از همسایه بد رنج مى برد.
• امام على علیه السلام: رسول خدا صلی الله علیه و آله به ما دستور داد مردگانمان را در میان مردمانى صالح به خاک بسپاریم، زیرا مردگان نیز همچون زندگان از همسایه بد رنج مى برند.
• امام رضا علیه السلام: علت این که دستور داده شده است مرده را به خاک بسپارند، این است که مردم متلاشى شدن پیکر او و منظره زشت و تغییر بویش را مشاهده نکنند و زندگان از بوى او و آفت و فسادى که به پیکرش مى رسد، آزار نبینند و براى این که از چشم دوستان و دشمنان پنهان بماند و دشمنش شاد و دوستش اندوهگین نشود.
• پیامبر خدا صلی الله علیه و آله: چون مؤمن بمیرد، گورها از مرگ او زیبا و روشن مى شوند و هیچ قطعه اى از خاک گورستان نیست، مگر این که آرزو مى کند او در آنجا دفن شود و هرگاه کافر بمیرد گورها از مرگ او تاریک مى شوند و هیچ قطعه اى از خاک گورستان نیست، مگر این که از تدفین او در خود به خدا پناه مى برد.
• هرگاه کسى پیش از ظهر بمیرد، نیمروز را جز در گورش نباید بخوابد و هرگاه کسى بعد از ظهر بمیرد، شب را جز در گورش نباید به سر برد.
• هرگاه کسى از شما مرد او را نگه ندارید و زود به خاکش بسپارید و بالاى سرش آغاز سوره بقره خوانده شود و پایین پایش پایان بقره.
• مردگان خود را شب دفن نکنید، مگر این که ناچار باشید.
• بیشترین مهربانى خدا به بنده، آن وقتى است که در گورش نهاده شود.

پانویس