فصوص الحکم ابن عربی (کتاب)

کتاب فصوص یا «فصوص‌الحکم» اثر شیخ اکبر ابن عربی از کتب مشهور تصوف و عرفان نظری است. فصوص جمع واژه «فَصّ» به معنای نگین است و فصوص‌الحکم نگین‌های حکمت معنا می‌دهد.

مؤلف

محمد بن احمد، محیی الدین بن عربی از اولاد عبداللّه بن حاتم، برادر «عدى بن حاتم» از صحابه بزرگوار، در شب ۷ ماه رمضان ۵۶۰ ه.ق، برابر با ۲۸ ژوئیه ۱۱۶۵.م، در بلده‌ی «مرسیه» از بلاد اندلس متولد شد. معروف‌ترین لقب او در بین پیروانش، «الشیخ الاکبر» است. دو اثر فتوحات مکیه و فصوص الحکم او مشهور است و او را پدر عرفان نظری خوانده اند. او بعد از هشتاد سال ریاضت و تألیف، در شب ۲۸ ربیع الاخر سال ۶۳۸ ه. برابر با ۱۶ نوامبر ۱۲۴۰ م. در شهر دمشق از دنیا رفت.

معرفی کتاب

محی الدین در آغاز فصوص تصریح می کند که در رؤیا پیامبر فصوص الحکم را به او عطا کرد و به وی امر فرمود که این کتاب را به مردم عرضه کند.

علامه حسن زاده آملی در توصیف این کتاب گوید: «فصوص‌ الحکم‌ شیخ اکبر محیى الدین طائى حاتمى بیست و هفت فص است و هر فصّ آن به نام یکى از انسانهاى کامل که از هر یک تعبیر به کلمه شده است، و در هر فص سلطان و محور بحث یکى از امّهات و اصول معارف مهمّ و اصیل عرفانى قرآنى است. و آن بیست و هفت انسان فصوص که به نام هر یک فصّى جداگانه است بیست و سه نفر آنها از انبیاى یاد شده در قرآن کریم‌اند که یسع و ذو الکفل در آن نیامده‌اند، و چهار انسان کامل دیگر به نامهاى شیث و عزیر و لقمان و خالد علیهم السّلام‌اند به نام هر یک فصّ مستقل است.»

برخی از عناوین بخشهای بیست و هفتگانه این کتاب به این صورت است: فصّ حکمة إلهیة فی کلمة آدمیة، فصّ حکمة نفثیة فی کلمة شیثیة، فصّ حکمة سبّوحیة فی کلمة نوحیة و... .

علامه حسن زاده در کتاب نصوص الحکم بر فصوص الحکم که شرح فصوص الحکم فارابی است در معنای «فَصّ» می نویسند:

«فصّ هر چیز، زبده و خلاصه آن چیز را گویند و چون فارابى لباب و امهات مسائل حکمیه را در چند باب مبوّب کرده است‌، هر یک را فص نامیده است که فص حکمت است و مجموع آن فصوص الحکم. و نیز فص نگینه انگشترى را گویند که نام خود را بر آن حک کنند و خزانه را بدان مهر زنند و آن را خاتم و مهر نامند که گویى هر باب خزینه ایست از گوهر گرانبهاى حکمت و بر آن مهر زده شده است و بلحاظ جمیع ابواب فصوص الحکم است. در تسمیه رساله به این اسم شیرین و دلنشین ذوقى شگفت بکار برده است، رساله اى را سمىّ آن از قبل نمى یابى، تو گویى «ولم نجعل له من قبل سمیا» در حق آن صادق است. و دور نیست که عذوبت این اسم در شیخ عارف محیى الدین عربى اثر گذاشت که در مبشره مشهورش رسول الله صلى الله علیه و آله وسلم بدو فرمود: هذا کتاب فصوص الحکم خذه و اخرج به الى الناس ینتفعون به، چنانکه رسول اکرم در لیله معراج کلام حق سبحانه را بلسان حضرت وصى، امام على علیه السلام مى شنود، و کم له من نظیر!».

شروح و ترجمه‌های فصوص الحکم

این کتاب با وجود حجم اندکش مورد توجه عرفای بزرگ قرار گرفته و بیش از ۱۱۰ شرح بر آن نگارش یافته است. علامه حسن زاده در مورد شروح این کتاب گوید: «فصوص‌ الحکم‌ را به عربى و فارسى شروح بسیار است که شرح علامه قیصرى کتاب درسى شده است. علماى متاخر بر آن تعلیقات و حواشى بسیار دارند، مثل حواشى آقا میرزا محمدرضاى قمشه اى و حواشى میرزا هاشم اشکورى و حواشى مرحوم استاد میرزا سید ابوالحسن رفیعی قزوینی، و حواشى استاد آقا میرزا احمد آشتیانى و غیرهم. و این کمترین علاوه بر تصحیح و تعلیقات بر شرح قیصرى، یک دوره فصوص‌ الحکم‌ را به فارسى شرح کرده است و تاکنون دو دوره کامل به تدریس آن توفیق یافته است.»

شرح علامه حسن زاده با نام ممد الهمم فی شرح فصوص الحکم در سال ۱۳۷۸ توسط وزارت ارشاد به چاپ رسیده است.

همچنین این کتاب سه ترجمه فارسی دارد:

• ترجمه اول ترجمه مرحوم محمد خواجوی است که مبهم و نامفهوم است.
• ترجمه دوم ترجمه دکتر محمد علی و صمد است که فقط ۱۰ فَص از ۲۷ فص را ترجمه کرده اند و ناقص است.
• ترجمه سوم به قلم آقای علی شالچیان ناظر نگاشته شده است و ترجمه ای تحقیقی است و پاورقی های فراوانی دارد که به فهم فصوص الحکم کمک می کند.

پانویس