شیخ مرتضی طالقانی

شیخ مرتضی طالقانی (۱۳۶۳-۱۲۷۴ ق) عارف، حکیم، فقیه و از شخصیت های معنوی قرن چهاردهم هجری شیعه است. آیت الله مرعشی نجفی و علامه جعفری از شاگردان او هستند.

ولادت و کودکی

مرتضی طالقانی در سال ۱۲۷۴ هـ.ق، در خطه کوهستانی طالقان ـ که بین کرج، قزوین و گیلان واقع شده ـ در روستای «دیزین» دیده به جهان گشود. پدرش «آقاجان» نام داشت و پیشه‌اش چوپانی بود؛ باورهای دینی و شیفتگی به دانش و دانشمندان در ژرفای وجودش ریشه داشت. پدرش در همان آغاز کودکی او را به مکتب خانه، نزد معلمی به نام «محرم» سپرد و مرتضی نزد این استاد، کتاب های فارسی و قرآن مجید و بعضی از کتاب های عربی را فراگرفت.

تحصیلات و استادان

شیخ مرتضی طالقانی در مورد انگیزه خود برای تحصیل علم می گوید: «من برهه ای از عمر خودم را در دیزین چوپانی می کردم، روزی که در دشت به دنبال گوسفندان بودم، آوای تلاوت قرآن به گوشم رسید. شنیدن این آیات، در جان من تأثیر ژرفی گذاشت و مرا تحت تأثیر قرار داد. آنگاه با خودم زمزمه کردم: پروردگارا! نامه خویش بر من فرو فرستادی؛ کتابی که راهنمای سعادت انسانهاست، آیا تا آخر عمر آن را درنیابم!؟ بدین سبب بود که تصمیم گرفتم برای فهم دانش دین، از روستا هجرت کنم؛ بنابراین گوسفندان را به صاحبانش برگرداندم و از چوپانی دست برداشتم».

هجرت به تهران:

مرتضی طالقانی با این انگیزه مقدس، از زادگاهش طالقان، هجرت کرد و به سوی تهران ـ که در آن عصر، جمعی از بزرگان فقه و فلسفه و عرفان در آن زندگی می کردند و حوزه تدریس داشتند ـ رهسپار شد. او در این شهر با کمال جدیت شروع به تحصیل نمود و مقدمات را نزد استادان فن فراگرفت و هفت سال در تهران از محضر بزرگان بهره مند شد. وی، فقه را نزد میرزا مسیح طالقانی، حکمت و عرفان را نزد مشهورترین فلاسفه و عرفای تهران مانند: میرزا ابوالحسن جلوه و آقا محمدرضا قمشه‌ای فراگرفت.

حوزه اصفهان:

شیخ مرتضی طالقانی پس از اقامت هفت ساله در تهران، تصمیم گرفت به اصفهان مهاجرت کند. حوزه علمیه اصفهان در آن عصر از رونق بسزایی برخوردار بوده است و برجستگان، فلاسفه و عارفان در این شهر تدریس داشتند. او که عمیقاً تشنه فراگیری بیشتر بود، نزد آنان حاضر، و از سرچشمه دانش آنان بهره‌ها برد.

وی در فقه از محضر آیات: ابوالمعالی کلباسی، سید محمدباقر درچه ای اصفهانی و شیخ عبدالحسین محلاتی و حکمت و عرفان شیعی را از جهانگیرخان قشقایی و عارف سالک، ملا محمد کاشی فراگرفت.

هجرت به نجف:

این دانشمند نستوه، که مایه های علمی فراوانی از فقه، عرفان، حکمت و اصول در جان خویش ذخیره داشت، در حالی که ۳۳ بهار از عمرش می گذشت، به سوی حوزه نجف ـ که در سده چهارده هجری قمری سرآمد حوزه های جهان تشیع بود ـ رهسپار شد. او که هنوز ازدواج نکرده بود، در آغاز، در مدرسه خلیلی، حجره‌ای گرفت و در آن مدرسه به تحصیل پرداخت.

بعد از تأسیس مدرسه سید محمدکاظم یزدی، به آن مدرسه رفت و تا آخر عمر در کمال زهد و تقوا، در این مدرسه زندگی کرد. او با این که از عالمان بزرگ بشمار می آمد، لحظه‌ای از یادگیری و رسیدن به مقام منیع تخصص و اجتهاد کوتاهی نکرد؛ بدین خاطر، در محضر درس استادان برجسته نجف زانوی یادگیری و آموختن مراتب عالیه، بر زمین نهاد.

اصول فقه را در محضر سید محمدکاظم یزدی، صاحب «عروة الوثقی» و میرزا محمدتقی شیرازی و روایت را از محدث معروف، میرزا حسین نوری، صاحب «مستدرک الوسایل» آموخت و به مدارج بلند علمی دست یافت.

بعضی از صاحبان تراجم نوشته اند: این فقیه وارسته، نزد میرزا حبیب الله رشتی و ملا لطف الله لاریجانی نیز حاضر شده، و از آن ها کسب فیض کرده: ولی این نظر درست نیست؛ زیرا میرزا حبیب الله در سال (۱۳۱۲ هـ.ق) و ملا لطف الله در سال (۱۳۱۱ هـ.ق) وفات یافته اند، در حالی که مرتضی طالقانی، در سال (۱۳۱۷ هـ.ق) از اصفهان به حوزه نجف عزیمت نمود.

شیخ مرتضی طالقانی گرچه رشته اصلی و تخصص و تبحرش در فقه، اصول، حکمت و عرفان بود؛ اما از فراگرفتن علوم دیگر نیز غافل نبود، چنان چه شاگردانش نوشته‌اند او در دانش هیئت، نجوم، علوم غریبه، طلسم ها تخصص داشت و این نشان دهنده وسعت دانش و فکر و عشق راستین او به دانشهای گوناگون بود.

تدریس و شاگردان

شیخ مرتضی طالقانی با تلاش بسیار، همراه با استعداد ذاتی و داشتن تقدس و تقوا در جایگاه بلندی از دانش های حوزوی قرار گرفت و در پی آن، گروه زیادی از شیفتگان علم، از طلاب و فضلای نجف، به گرد شمع وجودش حلقه زدند. حوزه تدریس او چنان مهم و مشهور بوده که درباره اش نوشته‌اند: «بسیاری از مراجع و دانشمندان اخیر، از سرچشمه دانش او بهره برده‌اند. و از پرورش یافتگان درس اخلاق و عرفان و حکمت او هستند».

در اینجا به نام جمعی از شاگردان طالقانی اشاره می کنیم:

1. سید شهاب الدین مرعشی نجفی
2. سید محمدعلی موسوی از دانشوران شهر ری
3. شیخ محمدتقی آل شیخ رازی
4. شیخ محمدتقی استهباناتی
5. شیخ محمدحسین کرباسی
6. شیخ علی اکبر برهان؛ وی موسسه مدرسه برهان، واقع در نزدیک مرقد حضرت عبدالعظیم حسنی علیه السلام در شهر ری است.
7. شیخ محمدتقی جعفری تبریزی؛ فیلسوف و فقیه معاصر
8. شیخ یحیی عبادی طالقانی
9. سید محمدتقی آل احمد طالقانی
10. محمدرضا مظفر
11. سید هادی تبریزی؛ که از نزدیکترین شاگردان او بوده و گاهی امکانات و احتیاجات مرحوم طالقانی را فراهم می نموده است.

آثار و تألیفات

آقای شیخ مرتضی طالقانی در فقه، اصول و حکمت دارای تألیف مستقل نیست، آثار قلمی ای که دانشوران و شاگردانش در ترجمه او نوشته‌اند بیشتر تعلیقه و حاشیه بر کتابهای مختلف است، مانند:

شرح لمعه، «رسائل» شیخ انصاری، صحیفه سجادیه، قوانین الاصول، مکاسب، نهج البلاغه، جوهر النضید و حاشیه بر مطول؛ اما این که آیا این آثار چاپ شده و در دسترس دانش پژوهان حوزه های دینی هست یا نه، اطلاع چندانی در دست نیست.

ویژگی‌های علمی و اخلاقی

• حضرت آیت الله نجفی مرعشی در منزلت استادش می نگارد: «علامه بزرگ، ادیب، اصولی، محدث، حکیم، شاعر، زاهد، عباد و سلمان روزگار، مرتضی طالقانی. او آیتی از آیات الاهی بود، در حدود ۹۰ سال عمر کرد و تقریبا ۵۰ سال آن را در نجف در مدرسه سید محمدکاظم، زندگی کرد و از مدرسه خارج نمی شد؛ مگر برای زیارت مرقد حضرت امیرالمومنین و گاهی برای گرمابه به رفتن. او از حافظه بسیار نیرومندی برخوردار بود. ده‌ها بلکه صدها قصیده عربی و فارسی از حفظ داشت. از زرق و برق دنیای مادی به شدت دوری می کرد، بسیار روزه می‌گرفت و به نمازهای مستحبی و خواندن دعا و اذکار خاصی، رغبت به کمال داشت. در یک سخن کوتاه: او عالمی بود آسمانی، ملکوتی، هر آن کس برنامه شب و روز و سیمای نورانی او را نگاه می کرد، در او تحول به وجود می آمد و منقلب می شد؛ گرچه آن شخص از بدترین آدم‌های روزگار بود».
• این دانشور فرزانه، با این که یکی از استادان نام آور حوزه نجف بود، در راستای تهذیب و تکمیل نفس بسیار می کوشید و برای رسیدن به قله معرفت، که مقام شهود و دریافت اسرار و حقایق از عالم قدسی است، ریاضات سختی را بر خود هموار می کرد. بنا به گفته آیت الله مرعشی، او در این مسیر به مقامات عرفان نایل شد که در شأن او گفته اند: «صاحب الکرامات الباهره والمقامات المشهوره. دارای کرامات آشکار و درجات معنوی بود و در میان خاص و عام شهرت داشت».
• فیلسوف توانا، محمدتقی جعفری ـ که یکی از نزدیکترین شاگردان طالقانی بوده و بیشتری مطالب جالب را که در ترجمه این استاد بزرگ شیعی انتشار یافته از اوست ـ چنین می گوید: «او یکی از حکمای مکتب صدرایی بود. بر متون فلسفی و عرفانی همانند: «اسفار» و «فصوص» تسلط کامل داشت. روزهای چهارشنبه درس را تعطیل می کرد و کسی به خدمتش نمی رسید. او در این اوقات به معراج معنوی می رفت و مشغول به ذکر و دعا و زمزمه با خداوند متعال می شد و با خدا خلوت می نمود. به تأمل های عارفانه و به درون خویش می پرداخت».
• فروتنی، یکی از خصلت‌های این مرد بزرگ، بود؛ به گونه ای که یکی از پرورش یافتگان محضرش می نویسد: «او آن چنان متواضع بود که حتی یکبار نگذاشت کسی دست او را ببوسد. با این که از مدرسان بلندمرتبه نجف بود، هر طلبه ای که از او درخواست درس می کرد، هرگز خودداری نمی نمود؛ اگر چه آن درس کتاب جامع المقدمات ـ که ابتدایی ترین کتاب طلاب در ادبیات است ـ با کمال میل قبول می کرد و دست رد به سینه کسی نمی زد».

وفات

شیخ مرتضی طالقانی، این عارف و سالک راحل، که دانش را با عمل درآمیخت، در محرم الحرام سال (۱۳۶۳ هـ.ق) در ۸۹ سالگی، در حجره خود در مدرسه سید محمدکاظم یزدی، واقع در نجف اشرف که سالیان درازی در آن جا به تدریس، عبادت و ریاضت مشغول بود، مرغ جانش از قفس تنگ دنیا به سوی جهان بی نهایت پرواز کرد.

شب رحلتش، هنگام طلوع فجر صادق، شیخ بر بام مدرسه رفت و اذان گفت و پایین آمد و به حجره خود رفت. هنوز آفتاب طلوع نکرده بود که دیدند شیخ در حجره رو به قبله خوابیده و پارچه ای روی خود کشیده و جان تسلیم کرده است.

پانویس

منابع

• تلخیص از مجموعه گلشن ابرار، جلد ۵، زندگینامه "شیخ مرتضی طالقانی" از ابوالحسن ربانی سبزواری.
• محمد محمدی ری شهری، خاطره‌های آموزنده، جلد ۱، دارالحدیث: قم، ۱۳۹۱، چاپ اول، پایگاه اطلاع رسانی حدیث شیعه، بازیابی: ۲۱ اردیبهشت ۱۳۹۳.