زاد المسیر فی علم التفسیر (کتاب)

«زاد المسیر فى علم التفسیر»، اثر عبدالرحمان بن جوزی (م، ۵۹۷ ق) است که خلاصه‌اى از تفسیر بزرگ وى به نام «المغنى فى تفسیر القرآن» و شامل جمیع آیات قرآن مى باشد. سبک غالب بر این تفسیر، نقلى و روایى است و برگرفته از روایات پیامبر صلى الله علیه و آله و صحابه و تابعین مى‌باشد.

انگیزه مفسر

ابن جوزى در مقدمه کوتاه خود بر تفسیر، در بیان انگیزه خود مى‌نویسد: «چون قرآن عزیز اشرف علوم است، فهم معانى آن نیز برترین علم خواهد بود. از جانبى دیگر، با بررسى کتب تفسیرى متوجه شدم که مفصل از آنها، خواننده را خسته مى‌کند، مختصر از آنها استفاده تام از آن نمى‌شود و متوسط از آنها داراى فوائد کمى است که مشکلات را بررسى نکرده و به لغات غریب نپرداخته است. بر آن شدم تا مختصرى که فوائد فراوان را به راحتى در اختیار قرار دهد ارائه دهم».

البته تفسیر ابن جوزى از تفاسیر مختصر محسوب نمى‌گردد، زیرا در چاپهاى ۸ و ۹ جلدى و هر کدام با بیش از ۴۰۰ صفحه ارائه شده است، ولى نسبت به علوم مختلفى که ابن جوزى دارا بوده، این تفسیر از نظر او مختصر محسوب شده است. ایشان در «المغنى فى تفسیر القرآن» به طور مفصل و در زاد المسیر به شکل متوسط به مباحث پرداخته است و در «تذکرة الاریب فى علم التفسیر» که به شکل مختصر وارد بحث شده، بیشتر به غریب قرآن پرداخته است.

روش تفسیر

ابن جوزى درباره روش تفسیری خود مى‌نویسد: «در این کتاب از متون تفسیر، ناسخ و منسوخ، اسباب نزول، مکى و مدنى، گنجاندم و امورى که مورد نیاز در تفسیر بود به آن افزودم، از تکرار مطالب جز بر وجه اشاره پرهیز نمودم، تا آنجا که بر اقوال دسترسى پیدا کردم (به غیر از موارد ضعیف) به شکل اختصار نقل نمودم، و اگر تفسیر آیه‌اى را ذکر نکرده‌ام یا به جهت این است که قبلا تفسیر شده، یا اینکه معناى آشکارى دارد و نیاز بر تفسیر ندارد.»

روش کلى وى در ورود به مباحث اینگونه است که با ارائه اطلاعات کلى درباره سوره از قبیل نام، فضیلت، نزول و عدد آیات آن، آغاز مى‌کند، سپس اسباب النزول، لغت و شواهد بر آن، معناى کلمه و اقوال مفسران در آن مورد را به خوبى نقل مى‌نماید. بعد از آن به احکام مأخوذه از آیه، ناسخ و منسوخ و قراءات مى‌پردازد. و در نهایت مطالبى را در قالب «فصل» در تکمیل تفسیر آیات بیان مى‌دارد.

ایشان در نقل اقوال مروى در تفسیر آیه، اسباب نزول، معناى لغوى، بلاغى و غیر آن، صحیح‌ترین را (به نظر خود) انتخاب مى‌نماید و تلاش دارد که عین الفاظ اقوال را نقل کند، و در صورت نقل به معنى، گوشزد مى‌کند. در کنار مطرح کردن قرائتهاى مشهور، به شاذّ آنها نیز مى‌پردازد و توجیه قواعدى آن را از متخصصین فن قرائت، بیان مى‌دارد.

«زاد المسیر» از اسرائیلیات خالى نیست، گر چه به ضعف آنها اشاره دارد، اما در روش عمومى خود در نقل اقوال درباره آنها، ترجیح قولى بر قول دیگر را بیان نمى‌کند، همچنان که در سایر منقولات، رایى را بر رایى یا معنایى را بر معنایى، مقدم نمى‌دارد و وارد مقوله نقد یا انتخاب (جز موارد اندک، مانند ج ۱ ص ۱۶۵ ذیل آیه ۱۹۷ سوره بقره) نمى شود.

ابن جوزى در معناى لغوى، ادبى، بلاغى و... از آیات دیگر قرآن نیز کمک مى‌گیرد، مانند آیه ۲۶ سوره بقره، ج ۱ ص ۴۷. گاهى نیز به کمک آیات دیگر، بحثى را به شکل موضوعى پى‌گیرى مى‌نماید. مانند ج ۱ ص ۵۱ ذیل آیه ۳۰ سوره بقره درباره خلق حضرت آدم (ع).

مؤلف زاد المسیر متعرض آراء فقهى در ذیل آیات احکام مى‌گردد و بر فقه احمد بن حنبل تأکید دارد. براى نمونه ذیل آیه ۱۰۲ سوره بقره در بیان حکم سحر، ج ۱ ص ۹۶.

در تفسیر آیاتى که رنگ و بوى ولایت حضرت على (ع) را دارند، عموما طبق روش مفسران معتدل اهل سنت رفتار مى‌نماید. بطور مثال ذیل آیه ۶۷ سوره مائده «یا أَیهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ...» آراء و احادیثى نقل مى‌کند که با ظاهر الفاظ، زمان نزول و اینکه آخرین سوره نازل شده بر پیامبر (ص) است، سازگارى ندارد.

در آنجایى نیز که مفسر ذیل آیه ۵۵ سوره مائده، ج ۱ ص ۵۶۱، به عنوان احتمال اول، قصه انفاق انگشتر در حال رکوع، از طرف حضرت على علیه السلام را مطرح مى‌نماید و قول ابن عباس، مقاتل و مجاهد را نقل مى‌کند، محقق تفسیر در پاورقى، کلام ابن کثیر در تفسیرش را مبنى بر توهم حال بودن جمله «وَهُمْ رَاکعُونَ» و نیز بیان ابن تیمیه که «این از وضع رافضه است» را نقل مى‌کند، که خود نشانه حقد و کینه محقق نسبت به على علیه السلام و شیعه است.

مصادر تفسیر

مهمترین منابع و مصادرى که ابن جوزى از آنها نقل کرده عبارتند از، جامع البیان طبرى، مشکل القرآن و غریب القرآن ابن قتیبة، معانى القرآن فراء و زجاج، «الحجة فى القراءات» ابو على فارسى، مجاز القرآن ابو عبیده، «النکت و العیون فى تفسیر القرآن» ماوردى، در نقل اقوال و تقسیم و ترتیب ابواب و مباحث... از آن زیاد متأثر شده است.

در لغت از خلیل بن احمد فراهیدى، ابن قتیبة و ابو عبیده، در نحو از فراء، زجاج، اخفش، محمد بن قاسم نحوى و کسائى، در قرائت از حجدرى، عاصم و مانند اینها، مطالب را نقل مى‌نماید.

وضعیت کتاب

تحقیق این اثر توسط عبد الرزاق المهدى انجام گرفته است. در مقدمه تحقیق همراه با شرح حالى از ابن جوزى توضیح و روش تفسیرى وى، به این موارد پرداخته شده است: مستند کردن احادیث مرفوع و شبه آن؛ تعیین ارزش احادیث با عناوین صحیح، حسن، ضعیف و... و اشاره‌اى به بعضى راویان آن؛ شماره گذارى احادیث؛ مشخص نمودن احادیثى که تصحیف یا تحریف شده‌اند؛ مشخص نمودن آیات با رقم و سوره؛ شرح برخى مفردات؛ بیان برخى اقوال و نقل آنها از منابع؛ نقل مطالب از تفاسیر دیگر از جمله تفسیر قرطبى، ابن کثیر و... .

«زاد المسیر» به دفعات زیاد چاپ و انتشار یافته است، از جمله:

۱- چاپ اول المکتب الاسلامى بیروت، به تصحیح و تعلیق محمد زهیر الشاویش، و شعیب الارنؤوط و عبد القادر الارنؤوط در سال ۱۳۸۴ ق- ۱۹۶۴ م.

۲- دمشق در ۸ مجلد به سال ۱۹۶۷ م.

۳- دار الفکر بیروت، چاپ اول به سال ۱۴۰۷ ق در ۸ مجلد به تحقیق محمد بن عبد الرحمن عبد الله و ابو هاجر سعید بسیونى زغلول، که چاپ چهارم آن به سال ۱۴۰۷ ق- ۱۹۸۷ م بوده است.

۴- چاپ دار الکتب العلمیة بیروت به سال ۱۴۱۴ ق- ۱۹۹۴ م. ۵- المدهش بغداد به سال ۱۳۴۸ ق.

نسخه حاضر از طرف دار الکتاب العربى بیروت به سال ۱۴۲۲ ق- ۲۰۰۱ م با تحقیق عبد الرزاق المهدى، به عنوان چاپ اول در ۴ مجلد به بازار کتاب عرضه شده است.

منابع

• نرم افزار جامع التفاسیر، بخش کتابشناسی.