آیه 75 سوره حج

اللَّهُ يَصْطَفِي مِنَ الْمَلائِكَةِ رُسُلاً وَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ بَصِيرٌ (75)

چون مقدم فرمود آنچه متعلق به الهيات است، سپس ذكر فرمايد آنچه متعلق به نبوت است. مشركان گفتند: از ميان ما همه، خداى تعالى پيغمبرى به حضرت محمد داد كه يتيم ابو طالب مى‌باشد؛ آيه شريفه نازل شد:

اللَّهُ يَصْطَفِي مِنَ الْمَلائِكَةِ رُسُلًا: خداى تعالى برگزيند از ملائكه فرستادگان را كه واسطه رسانيدن وحى باشند مانند جبرئيل و ميكائيل و اسرافيل و همچنين عزرائيل. وَ مِنَ النَّاسِ‌: و همچنين برگزيند از مردمان فرستادگانى كه دعوت كنند سايرين را به حق و تبليغ نمايند به آنها آنچه را كه نازل شده است بر ايشان.

على بن ابراهيم قمى فرمايد: ايشان انبياء و اوصيائند، پس از انبياء حضرت نوح و ابراهيم و موسى و عيسى و حضرت محمد صلّى اللّه عليه و آله و عليهم السّلام، و از اين پنج نفر، حضرت محمد صلّى اللّه عليه و آله و از اوصياء حضرت امير المؤمنين و ائمه عليهم السّلام را برگزيد. «1» إِنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ بَصِيرٌ: بدرستى كه خداى تعالى شنوا است گفتار بندگان را، بينا است كردار آنان را.

«1». تفسير على بن ابراهيم قمى، ج 2، ص 87 و نيز تفسير برهان، ج 3، ص 104، روايت 1.

جلد 9 - صفحه 100

اللَّهُ يَصْطَفِي مِنَ الْمَلائِكَةِ رُسُلاً وَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ بَصِيرٌ (75) يَعْلَمُ ما بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ وَ إِلَى اللَّهِ تُرْجَعُ الْأُمُورُ (76) يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا ارْكَعُوا وَ اسْجُدُوا وَ اعْبُدُوا رَبَّكُمْ وَ افْعَلُوا الْخَيْرَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ (77) وَ جاهِدُوا فِي اللَّهِ حَقَّ جِهادِهِ هُوَ اجْتَباكُمْ وَ ما جَعَلَ عَلَيْكُمْ فِي الدِّينِ مِنْ حَرَجٍ مِلَّةَ أَبِيكُمْ إِبْراهِيمَ هُوَ سَمَّاكُمُ الْمُسْلِمِينَ مِنْ قَبْلُ وَ فِي هذا لِيَكُونَ الرَّسُولُ شَهِيداً عَلَيْكُمْ وَ تَكُونُوا شُهَداءَ عَلَى النَّاسِ فَأَقِيمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّكاةَ وَ اعْتَصِمُوا بِاللَّهِ هُوَ مَوْلاكُمْ فَنِعْمَ الْمَوْلى‌ وَ نِعْمَ النَّصِيرُ (78)

ترجمه‌

خدا بر ميگزيند از ملائكه پيمبرانى و از مردمان همانا خدا شنواى بينا است‌

ميداند آنچه را باشد رو بروى‌شان و آنچه را باشد پشت سرشان و بسوى خدا باز ميگردد كارها

اى كسانيكه ايمان آورديد ركوع كنيد و سجود نمائيد و

جلد 3 صفحه 624

بپرستيد پروردگار خود را و بجا آوريد كار خير را باشد كه شما رستگار شويد

و جهاد نمائيد در راه خدا، حقّ جهاد براى او او برگزيد شما را و قرار نداد بر شما در دين چيز سختى دين پدرتان ابراهيم او نام نهاد شما را مسلمانان از پيش و در اين زمان تا باشد پيغمبر گواه بر شما و باشيد شما گواهان بر مردم پس بر پا داريد نماز را و بدهيد زكوة را و متوسل شويد بخدا او است صاحب اختيار شما پس خوب اختيار دارى است او و خوب ياورى است.

تفسير

- خداوند سبحان براى ابلاغ معارف و احكام خود به پيغمبران وسائط و سفرائى از جنس ملائكه اختيار فرموده مانند جبرئيل و براى ابلاغ بساير خلق از نوع بشر پيغمبرانى كه حامل وحى و مبلّغ آن بخلقند برگزيده كه افضل و اشرف ايشان محمّد مصطفى پيغمبر آخر الزمان است و براى ايشان هم اوصيائى اختيار فرموده كه مبلّغ و مبيّن و مروّج آنمعارف و احكامند پس همه از يك سر چشمه آب مينوشند و بيك نور مستنيرند و خداوند شنوا و بينا است باقوال و اعمال همه از وسائط و غير ايشان ميداند گذشته و آينده خلق را كه جلو رو و در دنبال ايشان است و مرجع و مئال تمام آنها و اعمال خوب و بدشان بحكم خدا است لذا خطاب باهل ايمان واقعى فرموده كه ركوع و سجود نمائيد در نماز و عبادت كنيد پروردگار خود را بهر چه دستور فرموده از ساير عبادات بلكه هر كار خوب نافعى را انجام دهيد مانند نمازهاى مستحب و صله رحم و احسان بپدر و مادر و ساير خلق و حسن سلوك با آنها و هر چه عقلا و شرعا معروف و پسنديده باشد تا رستگار و بهره‌مند شويد در كافى از امام صادق عليه السّلام نقل نموده كه خداوند تعالى واجب فرموده است ايمان را بر اعضاى پسر آدم و تقسيم و تفريق نموده در آنها و واجب فرموده بر صورت، سجود را در شب و روز اوقات نماز پس فرموده‌اى كسانى كه ايمان آورديد ركوع كنيد و سجود نمائيد و اين واجب جامعى است بر روى و دو دست و دو پا و نيز از آن حضرت روايت شده كه قرار داده شد تمام خوبيها در خانه‌ئى و قرار داده شد كليد آن زهد در دنيا افسوس كه اينك اين خلق پسنديده كه مقدمه آن قناعت و نتيجه‌اش عزّت دنيا و آخرت است بكلّى در ميان عوام و خواص متروك و اضداد آن كه حرص و اقبال بدنيا و تهيّه زخارف و تجمّلات خانمانسوز آن است معمول گشته و كليد تمام‌

جلد 3 صفحه 625

بديها را براى خانه ما اجانب بدست آورده‌اند و در جوامع از پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم روايت نموده كه در سوره حج دو سجده است اگر بجا نميآورى آن دو را تلاوت ننما آن را و بقرينه روايت سابقه كه دلالت دارد بر آنكه مراد از امر بركوع و سجود اتيان در نماز است بايد حمل شود بر استحباب و محلّ آن دور افقهاء اماميّه يفعل ما يشاء در آيات سابقه‌ وَ افْعَلُوا الْخَيْرَ در اين آيه قرار داده‌اند و نيز امر فرموده بجهاد در راه خدا بطوريكه بايد و شايد و حقّ آن است با دشمنان ظاهرى و باطنى در خفيه و آشكارا چون پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرموده جهاد اكبر جهاد با نفس امّاره است و چون افراد كامله از اهل ايمان انبياء عظام و اوصياء كرام ايشانند كه در آيه اوّل اشاره بآن شد خداوند در اين آيه خطاب را متوجّه بخاندان محترم نبوّت فرموده با تصريح بآنكه ايشان مختار و مجتبى و برگزيدگان اويند براى نصرت دين و ابلاغ احكام سيّد المرسلين و آن كه ببركت وجود ايشان قرار نداده بر آنها و پيروانشان در اين دين مبين حكمى را كه موجب تنگى و سختى و عسرت و مشقّت باشد چنانچه در امم سابقه بود و آن كه مراد از اين دين سهل آسان دين پدرتان ابراهيم عليه السّلام است كه شما تابع ملّت و كيش و شريعت او هستيد و او شما را مسلمانان نام نهاد در زمان سابق و اين زمان و كتب سماويّه سابقه و اين كتاب كه قرآن است آنجا كه عرضه داشت‌ رَبَّنا وَ اجْعَلْنا مُسْلِمَيْنِ لَكَ وَ مِنْ ذُرِّيَّتِنا أُمَّةً مُسْلِمَةً لَكَ‌ و خداوند امضاء فرمود نام گذارى او را و نقل فرمود دعاى او را و باجابت رساند آن را بوجود شريف خاتم انبيا و ائمه هدى براى آن كه ناظر و گواه باشد پيغمبر اكرم بر ائمه اطهار كه ابلاغ نمودند احكام الهى را و ناظر و گواه باشند ايشان بر مردم كه عمل نمودند بآن و مهجور قرار ندادند آن را و گواهى دهند در آخرت پس كسانيكه مشمول اين فضل و احسان الهى شدند بايد بر پا دارند نماز را و ادا كنند زكوة را و متوكّل و مطمئن و اميدوار بخدا باشند و از غير او كمك نجويند او صاحب اختيار و ناصر و مدير امور ايشان است و خوب اختياردار و ياور و معينى است او كه مانند ندارد بلكه مولى و يار و ياور حقيقى او است نه غير او اين خلاصه مستفاد از ظاهر آيات شريفه بنظر حقير با ملاحظه روايات مأثوره از ائمه اطهار در كافى و غيره است ولى جمعى از مفسّرين تمام خطابات را عامّ دانسته و اطلاق پدر را بر حضرت ابراهيم‌

جلد 3 صفحه 626

بملاحظه وجوب احترام او فرض نموده‌اند مانند ازواج پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم كه اطلاق مادر بر آنها شده و بعضى مجوّز اطلاق را بودن تمام عرب از اولاد حضرت اسمعيل و بيشتر عجم از اولاد حضرت اسحق دو فرزند ارجمند حضرت ابراهيم عليه السّلام قرار داده‌اند و ضمير هو سمّيكم المسلمين را فقط راجع بخدا نموده‌اند و شهادت اين امّت را بر ساير امم مقبول دانسته‌اند با آنكه بعضى از اين معانى خلاف ظاهر قرآن و بعضى مخالف با روايات و بعضى مخالف با اعتبار است و ما قضاوت را بخوانندگان عظام واگذار مينمائيم و بنابر بيان حقير ضمير هو راجع بحضرت ابراهيم است ولى چون تسميه او بقبول الهى رسيده ميتوان راجع بخدا دانست و كلمه ملّت مقطوع از صفتيّت براى دين و مفعول اعنى است كه مقدّر شده و بعضى آن را مفعول ألزموا يا متعلّق بعليكم مقدّر دانسته‌اند و بعضى مفاد كلام را وسع دينكم توسعة ملّة ابيكم قرار داده‌اند و در هر حال مراد معلوم است كه خداوند بعث فرموده است مردم را بقبول اسلام كه دين قديمى و شريعت پيغمبرى است كه تمام ارباب اديان قائل بعظمت مقام و متانت مرام اويند و در نبوّت و رسالت او شك ندارند مخصوصا عرب كه خود را از اولاد او ميدانند و باين انتساب فخر و مباهات مينمايند و در قرب الاسناد از امام صادق عليه السّلام نقل نموده كه پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود از آنچه خدا عطا فرمود بامّت من و فضيلت داد ايشان را بر ساير امم سه خصلت است كه عطا نفرمود آنها را مگر به پيغمبرى يكى آن كه مشقّت را از امّت من برداشت و فرمود ما جَعَلَ عَلَيْكُمْ فِي الدِّينِ مِنْ حَرَجٍ‌ ديگر آن كه وعده اجابت دعا بآنها داد كه فرمود ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ‌ سوّم آن كه امّت مرا شاهد بر خلق قرار داد و فرمود لِيَكُونَ الرَّسُولُ شَهِيداً عَلَيْكُمْ وَ تَكُونُوا شُهَداءَ عَلَى النَّاسِ‌ و با مراجعه بساير روايات مفسّره در اينمقام و آنچه سابقا در اين تفسير بيان شده كه مراد از امّت ائمه اطهار و شيعيان اخيار ايشانند اشكالى در بيانات سابقه و جمع آن با اين حديث باقى نخواهد ماند انشاء اللّه تعالى چون وقتى ائمه اطهار شهادت دادند بر نفع شيعيانشان شهادت ايشان هم در باره دشمنان اهل بيت عصمت از اين امّت و در باره ساير امم مقبول خواهد شد و اين در واقع راجع بشهادت آنذوات مقدسه است و باين ملاحظه در روايات متعدده اختصاص بايشان داده شده و در بعضى، از اين امّت نفى فرموده‌اند در ثواب الاعمال از امام صادق عليه السّلام‌

جلد 3 صفحه 627

نقل نموده كه كسى كه قرائت نمايد سوره حج را در هر سه روز، سال تمام نميشود تا بيرون رود بزيارت مكّه معظّمه و اگر بميرد در آن راه داخل بهشت ميگردد و اگر مخالف باشد موجب تخفيف عذاب او خواهد بود خداوند توفيق عنايت فرمايد انشاء اللّه تعالى.

جلد 3 صفحه 628

اللّه‌ُ يَصطَفِي‌ مِن‌َ المَلائِكَةِ رُسُلاً وَ مِن‌َ النّاس‌ِ إِن‌َّ اللّه‌َ سَمِيع‌ٌ بَصِيرٌ (75)

خداوند متعال‌ برگزيد ‌از‌ ملائكه‌ رسولاني‌ و ‌از‌ افراد ناس‌ محققا خداوند شنوا و بينا ‌است‌.

(اللّه‌ُ يَصطَفِي‌): اصطفاء برگزيده‌، البته‌ خداوند حكيم‌ عادل‌ ‌تا‌ لياقت‌ رسالت‌ نداشته‌ باشند اختيار نميفرمايد و شرايط رسالت‌ اموري‌ ‌است‌.

1‌-‌ عصمت‌ ‌هم‌ ‌از‌ كليه‌ معاصي‌ ‌در‌ تمام‌ عمر و ‌هم‌ ‌از‌ خطا و اشتباه‌ و سهو و نسيان‌.

2‌-‌ افضليت‌ ‌از‌ تمام‌ امت‌ ‌در‌ جميع‌ اخلاق‌ و اعمال‌ دينيه‌.

3‌-‌ دارنده دليل‌ قطعي‌ ‌بر‌ رسالت‌ ‌خود‌.

4‌-‌ نقص‌ خلقي‌ نداشته‌ ‌باشد‌.

5‌-‌ امراضي‌ ‌که‌ موجب‌ تنفر ناس‌ شود ‌در‌ ‌او‌ نباشد.

6‌-‌ عالم‌ بجميع‌ ‌ما يحتاج‌ اليه‌ الامة ‌في‌ امر دينهم‌ ‌باشد‌.

7‌-‌ نسبش‌ ‌تا‌ آدم‌ ‌أبو‌ البشر پاك‌ ‌باشد‌.

جلد 13 - صفحه 347

(مِن‌َ المَلائِكَةِ رُسُلًا): مثل‌ جبرئيل‌ امين‌ وحي‌، و ملائكه‌ ‌که‌ ‌بر‌ ابراهيم‌ و لوط نازل‌ شدند، ملك‌ محمود ‌که‌ ‌بر‌ پيغمبر نازل‌ شد، و ملائكه‌ ‌که‌ ‌بر‌ صديقه طاهره‌ و ائمه هدي‌ نازل‌ ميشدند و أمثال‌ اينها.

(وَ مِن‌َ النّاس‌ِ) ‌از‌ آدم‌ ابو البشر ‌تا‌ خاتم‌ الانبياء صد و بيست‌ و چهار هزار كم‌ و بيش‌.

(إِن‌َّ اللّه‌َ سَمِيع‌ٌ بَصِيرٌ): دو وصف‌ منتزع‌ ‌از‌ علم‌ ‌که‌ عالم‌ بمسموعات‌ و بمبصرات‌ ‌است‌ نه‌ اينكه‌ احتياج‌ بآلات‌ سمع‌ و بصر ‌باشد‌ گوش‌ و چشم‌ داشته‌ ‌باشد‌ گوشش‌ بشنود و چشمش‌ ببيند، و ‌اينکه‌ علم‌ ازلي‌ ‌است‌ و ابدي‌ عين‌ ذات‌، ازلا عالم‌ بجميع‌ مسموعات‌ و بجميع‌ مبصرات‌ بوده‌ و ابدا هست‌ نه‌ اينكه‌ حين‌ كلام‌ علم‌ پيدا كند ‌ يا ‌ زمان‌ وجود ببيند.

تنبيه‌: افضليت‌ ‌که‌ ذكر شد نسبت‌ ‌به‌ امت‌ ‌خود‌ ‌است‌ منافي‌ نيست‌ ‌که‌ ‌در‌ امم‌ ديگر أفضل‌ ‌از‌ ‌او‌ باشند چنانچه‌ ائمه‌ و اوصياء پيغمبر اسلام‌ و صديقه طاهره‌ أفضل‌ ‌از‌ جميع‌ انبياء سلف‌ بودند.

اشاره

(آیه 75)

شأن نزول:

بعضی از مشرکان مانند «ولید بن مغیره» (که مغز متفکر آنان محسوب می‌شد) به هنگام مبعوث شدن پیامبر صلّی اللّه علیه و آله با تعجب و انکار می‌گفتند:

أَ أُنْزِلَ عَلَیْهِ الذِّکْرُ مِنْ بَیْنِنا: «آیا از میان همه ما وحی الهی بر محمّد (این یتیم فقیر و تهی دست امت ما) نازل شده است»؟

آیه نازل شد و به آنها پاسخ گفت که: انتخاب انبیاء و فرشتگان برای رسالت روی معیار شایستگی و معیار معنویت آنها بوده است.

ج3، ص236

تفسیر:

با توجه به این که در آیات گذشته سخن از توحید و شرک و معبودهای پنداری مشرکان در میان بود، و با توجه به این که جمعی از مردم، فرشتگان یا بعضی از پیامبران را برای عبادت برگزیدند، قرآن در این آیه می‌گوید:

همه رسولان الهی، بندگان سر بر فرمان او هستند «خداوند از فرشتگان، رسولانی بر می‌گزیند و همچنین از انسانها» (اللَّهُ یَصْطَفِی مِنَ الْمَلائِکَةِ رُسُلًا وَ مِنَ النَّاسِ). از فرشتگان رسولانی همچون جبرئیل، و از انسانها فرستادگانی همچون پیامبران بزرگ الهی. و در پایان آیه اضافه می‌کند: «خداوند شنوا و بیناست» (إِنَّ اللَّهَ سَمِیعٌ بَصِیرٌ).

یعنی چنان نیست که خداوند مانند انسانها از کار رسولانش در غیابشان بی‌خبر باشد، بلکه در هر لحظه از وضع آنها با خبر است.