آیه 43 سوره نساء

يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تَقْرَبُوا الصَّلاةَ وَ أَنْتُمْ سُكارى‌ حَتَّى تَعْلَمُوا ما تَقُولُونَ وَ لا جُنُباً إِلاَّ عابِرِي سَبِيلٍ حَتَّى‌ تَغْتَسِلُوا وَ إِنْ كُنْتُمْ مَرْضى‌ أَوْ عَلى‌ سَفَرٍ أَوْ جاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغائِطِ أَوْ لامَسْتُمُ النِّساءَ فَلَمْ تَجِدُوا ماءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيداً طَيِّباً فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَ أَيْدِيكُمْ إِنَّ اللَّهَ كانَ عَفُوًّا غَفُوراً (43)

چون حق تعالى در آيه سابقه امر بندگان نمود به عبادت، در عقب آن ذكر اكبر عبادات را فرمايد:

يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا: اى كسانى كه ايمان آورده‌ايد، لا تَقْرَبُوا الصَّلاةَ وَ أَنْتُمْ سُكارى‌: نزديك نماز مشويد، يعنى نماز را منمائيد در حالتى كه مستان بوده باشيد از خمر و ساير مسكرات، يعنى نمازى كه مأمور به و مفروض است، قيام نمائيد به آن در حين عدم سكر و مستى.

شأن نزول: آورده‌اند كه روزى جمعى از صحابه در خانه عبد الرحمن عوف به شرب خمر مشغول بودند و در حين مستى، صداى اذان شام به استماع آنها رسيد. به نماز برخاستند. امام ايشان كه عبد الرحمن بود، از غايت سكر در سوره كافرون حرف «لا» را كه در چهار موضع آن مى‌باشد، حذف نمود. آيه شريفه نازل شد كه در وقت غلبه مستى، به نماز نزديك مشويد، حَتَّى تَعْلَمُوا ما تَقُولُونَ‌: تا وقتى كه بدانيد آنچه را كه مى‌گوئيد و مى‌خوانيد در نماز.

تبصره: ابن عبّاس و سعيد بن جبير و مجاهد و ابن زيد گفته‌اند: اگرچه ظاهر آيه نهى است از نماز در حالت سكر، اما مراد نهى است از شرب خمر كه نزد سكر آن نماز درست نباشد. پس گوئيا چنين فرموده: لا تشربوا الخمر فتسكروا

تفسير اثنا عشرى، ج‌2، ص: 447

فيمنعكم من الصّلوة. چنانكه در جاى ديگر فرمايد: إِنَّما يُرِيدُ الشَّيْطانُ أَنْ يُوقِعَ بَيْنَكُمُ الْعَداوَةَ وَ الْبَغْضاءَ فِي الْخَمْرِ وَ الْمَيْسِرِ وَ يَصُدَّكُمْ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ وَ عَنِ الصَّلاةِ فَهَلْ أَنْتُمْ مُنْتَهُونَ‌. ابن مسعود و سعيد بن المسيب و ضحاك گفته‌اند: مراد مواضع صلوات است: اى: لا تقربوا المساجد للصلاة و غيرها.

تحقيق: محققان فرموده‌اند خطاب به قواى روحانيه است كه رقم ايمان شهودى بر صفحه جان دارند، يعنى نزديك مشويد به نماز قربت، در مسجد جامع دل، در وقتى كه مست باشيد از سكر غفلت و بيهوشى شهوت، تا زمانى كه از مستى هوى و هوس هشيار شده، دانيد كه چه مى‌گوئيد و ملتفت شويد با كه تكلم كنيد، كه: المصلّى يناجى ربّه، و حديث: لا صلاة الّا بحضور القلب. «1» شاهد اين است.

وَ لا جُنُباً: و نيز نزديك نماز مشويد در حالتى كه جنب باشيد و محتاجيد به غسل نمودن، إِلَّا عابِرِي سَبِيلٍ‌: مگر روندگان راه، يعنى مسافر باشيد و با شما آب نباشد كه در آن وقت، به تيمم نماز را توانيد كرد. يا در هيچ حالى از احوال، نماز را مگذاريد وقتى كه جنب باشيد، مگر در سفر، كه چون آب نيابيد، تيمم كرده به نماز مشغول شويد. و شاهد اين است، تعقيب آن به ذكر تيمم. و در اين، دليل است كه تيمم رفع حدث نمى‌كند. حَتَّى‌ تَغْتَسِلُوا: غايت نهى است از فرمان به صلاة در حال جنابت، يعنى به وقت جنابت نزديك نماز مشويد تا آنكه غسل كنيد، مگر وقت فقدان آب در سفر كه تيمم كنيد. غرض از آن، عدم قدرت است بر استعمال آب، مطلقا، چه در سفر و چه در حضر، ولى چون آيه در بعض اسفار نازل شده، لذا فرموده: عابِرِي سَبِيلٍ‌.

در مجمع فرمايد: مراد مواضع صلوات است از مساجد، يعنى با جنابت در مساجد ميائيد، مگر در حالت اجتياز و گذر كردن، كه از يك در داخل، و از در ديگر خارج شويد. و اين قول «جابر» و «حسن» و «عطا» و «زهرى» و

«1» منهج الصادقين، جلد 3، صفحات 30- 31.

تفسير اثنا عشرى، ج‌2، ص: 448

«ابراهيم» و مروى از ابى جعفر عليه السّلام مى‌باشد. و اين قول اقوى مى‌باشد، زيرا حق تعالى حكم جنب را در حين فقدان آب، در آيه بعد فرموده:

پس اگر «عابِرِي سَبِيلٍ» به اين معنى باشد، تكرار لازم آيد. پس مراد آيه، حكم جنب است در دخول مساجد؛ و مراد به آيه ثانيه، بيان حكم در صلاة است. و به اتفاق اماميه، مسجدين از اين حكم مستثنى‌اند، يعنى جنب را در آن ورود جايز نيست.

وَ إِنْ كُنْتُمْ مَرْضى‌: و اگر باشيد در وقت جنابت، مريض و بيمار، كه در آن خوف استعمال آب باشد. چه در اين صورت، واجد آب حكم فاقد آن دارد.

يا مراد مرضى كه مانع وصول آب باشد. أَوْ عَلى‌ سَفَرٍ: يا باشيد در جناح سفر، يعنى در سفر آب نيابيد، أَوْ جاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغائِطِ: يا بيايد يكى از شما را از محل پستى كه مى‌رود در آنجا براى قضاء حاجت، يعنى بول و غايط و حدث نمايد. و اين از قبيل تسميه محل است به اسم حال، كه خداوند به حسن تعبير بيان فرموده: أَوْ لامَسْتُمُ النِّساءَ: يا آنكه مس كنيد زنان را. كنايه است از جماع كه غيبوبت حشفه است، و اين قول مروى از امير المؤمنين عليه السّلام و ابن عباس و قتاده و مجاهد و مجمع عليه اماميه است. و نزد بو حنيفه و جبائى و شافعى، مراد، لمس به يد و غير آنست. و قول اول حق است كه جماع باشد.

فَلَمْ تَجِدُوا ماءً: پس در اين صور اربعه كه نيابيد آب را، يعنى متمكن نباشيد بر استعمال آب، زيرا ممنوع عنه در حكم مفقود است؛ تكليف شما چنين باشد كه: فَتَيَمَّمُوا صَعِيداً طَيِّباً: پس تيمم كنيد ظاهر زمين طاهر را، اعم از آنكه خاك باشد يا سنگ، فَامْسَحُوا: پس مسح نمائيد به باطن هر دو دست كه بر زمين زده‌ايد، بِوُجُوهِكُمْ‌: روى خود را، يعنى جبهه و حاجبين و جبينين را تا طرف انف اسفل، وَ أَيْدِيكُمْ‌: و دستهاى خود را از زند تا سر انگشتان، به ترتيب معيّنه. إِنَّ اللَّهَ كانَ عَفُوًّا: بدرستى كه خداى تعالى هست عفو كننده از شما، و تخفيف دهنده تكاليف از شما، غَفُوراً: آمرزنده است مر كسانى را كه تيمم كنند، و به جهت كثرت عفو و مرحمت اوست كه امر را آسان نمود بر شما به‌

تفسير اثنا عشرى، ج‌2، ص: 449

رخصت در تيمم، و تشديد تكاليف نفرمود بر شما مانند يهود.

در كنز العرفان آورده كه: نزد اصحاب ما آنست كه هرگاه آب يافت نشود، واجب است طلب آب، در زمين خزنه (سخت) به حد يك تير پرتاب شده، و در زمين سهله (آسان) به اندازه دو تير پرتاب شده از چهار جانب، تا عدم وجه آن آب متحقق شود. و واجب است كه يكبار دست بر زمين زنند براى تيمم بدل از وضو، و دو دفعه براى تيمم بدل از غسل: يكى از براى مسح وجه، و دوم براى مسح يدين. و ابو حنيفه و شافعى دو ضربت واجب مى‌دانند در هر دو. و علماء اماميه بر آنند كه به ضرب اول، پيشانى و يدين را مسح نمايد، و در ضرب دوم اكتفا به پشت دست كند؛ و اين قول موافق با احتياط مى‌باشد. و نزد شافعى مراد به وجه، همه وجه و به يدين، از اصابع تا مرفق است؛ لكن خاصه، تكذيب آن نموده‌اند.

تنبيه: بدان كه در آيه، احكام كثيره است: اول- تحريم سكر به جهت آنكه منافى واجبى است. دوم- نقض وضو به سكر. سوم- بطلان نماز به آن.

چهارم- وجوب قضاى نمازى كه در حالت سكر ادا شده باشد. پنجم- بطلان طهارت در حين عدم تعقل. پس نوم و اغما و جنون در اين حكم داخل باشند. ششم- آنكه عدم تعقل، مبطل نماز است. هفتم- آنكه جنابت، ناقض وضو است. هشتم- جنابت مبطل نماز است. نهم- جنابت موجب غسل است. دهم- تيمم رفع جنابت نمى‌كند بلكه مبيح نماز است. يازدهم- احترام مساجد. دوازدهم- منع سكران و شبيه او از دخول در مساجد.

سيزدهم- منع جنب از استقرار در آن. چهاردهم- تسويغ اجتياز در آن.

پانزدهم- غسل، رافع حكم جنابت است. شانزدهم- عدم احتياج غسل به وضو لقوله: «حَتَّى‌ تَغْتَسِلُوا» و الّا لازم آيد بعضى از غايت، غايت باشد و اين باطل است. هفدهم- تسويغ تيمم. هيجدهم- تيمم، بدل هر يك از وضو و غسل است. نوزدهم- اباحه آن در حال مرض، هر كسى را كه متضرر شود به استعمال آن. بيستم- اباحه تيمم، يا به جهت عجز از استعمال آب، يا به‌

تفسير اثنا عشرى، ج‌2، ص: 450

سبب خوف ضرر، و يا عدم آب. بيست و يكم- وجود آب، ناقض تيمم است.

بيست و دوم- غايط، ناقض وضو و موجب آن. بيست و سوم- جنابت واقع شود به مجرد وطى، بدون انزال. بيست و چهارم- وجوب تيمم به خاك.

بيست و پنجم- جواز تيمم بر حجر صلب به جهت صدق اسم صعيد بر آن.

بيست و ششم- وجوب طهارت صعيد. بيست و هفتم- وجوب اباحه آن.

بيست و هشتم- وجوب مسح وجه و يدين. بيست و نهم- مراد به وجه، بعضى از آنست به جهت دلالت «باء» بر آن نزد كسى كه قائل است بر آن، و همچنين يدين به جهت عطف آن بر وجه. سى‌ام- وجوب ابتدا به مسح وجه به جهت «فاء» تعقيب. سى و يكم- وجوب موالات اگر قائل شويم به آنكه امر براى فوريت است. و بدان كه به اتفاق، استعمال آب با ضرر تلف نفس، و با مرض و يا امتداد آن، موجب انتقال است به تيمم؛ و اگر نزد اين حال، وضو و غسل كند، صحيح نيست و موجب اثم مى‌باشد.

طعن: يكى از طعنهاى وارده بر خليفه ثانى آنكه: در خبر است كه مردى نزد عمر آمد و گفت: شخصى كه جنب شود و آب نيابد چه كند؟ گفت: صبر كند تا آب بيابد و غسل نمايد و اگر نيابد نماز نكند! عمار ياسر آنجا حاضر بود، گفت: اى عمر ياد ندارى كه من و تو در سفرى بوديم و جنب شديم، تو نماز نكردى!! و من در خاك غلطيدم و نماز كردم؛ پس واقعه را به خدمت حضرت پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم عرض كرديم، فرمود: كافى بود كه چنين كنى، پس دستها را بر زمين زد و به روى ماليد. ديگر باره به زمين زد و پشت دستها را مسح نمود و فرمود: بايد بعد از اين، بدين نوع تيمم كنى نه آنطور كه نمودى. «1» در صحيح مسلم و بخارى و ابى داود و نسابى و جامع الاصول از شفيق روايت كرده‌اند كه گفت: من با عبد اللّه مسعود و ابو موسى نشسته بوديم.

ابو موسى گفت: اگر مردى جنب شود و يك ماه آب نيابد چه كند؟ ابن مسعود

«1» مراجعه نمائيد به ترجمه الغدير، جلد 11، صفحه 159 به بعد.

تفسير اثنا عشرى، ج‌2، ص: 451

گفت: نماز نكند تا آب بيابد. ابو موسى گفت: چه مى‌كنى قول عمار را كه به عمر گفت: پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم مرا به حاجتى فرستاد، در راه جنب شدم و آب نيافتم، در خاك غلطيدم، پس حضرت فرمود: كافى بود كه چنين مى‌كردى: بعد دستها به زمين زد، پيشانى و پشت دستها مسح نمود. ابن مسعود گفت: مگر نديدى كه عمر قانع نشد به قول عمار. ابو موسى گفت: قول عمار را بگذار، آيه را چه مى‌كنى؟ عبد اللّه نتوانست جواب گويد. «1» ايضا در جامع الاصول از ابو داود روايت نموده كه: عبد الرحمن گفت: من نزد عمر بودم.

مردى آمد گفت: ما در مكانى يك ماه يا دو ماه مى‌باشيم و آب نمى‌يابيم. عمر گفت: اگر من باشم نماز نمى‌كنم تا آب بيابم! عمار، سخن قبل را گفت.

عمر گفت: اى عمار از خدا بترس! عمار گفت: اگر خواهى و اللّه اين حديث را نقل نخواهم كرد. گفت: ما تو را به گفته خودت وا مى‌گذاريم. «2»

«1» مدرك ياد شده، صفحات 176- 177.

«2» مدرك ياد شده، صفحه 160.

تفسير اثنا عشرى، ج‌2، ص: 452

يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تَقْرَبُوا الصَّلاةَ وَ أَنْتُمْ سُكارى‌ حَتَّى تَعْلَمُوا ما تَقُولُونَ وَ لا جُنُباً إِلاَّ عابِرِي سَبِيلٍ حَتَّى‌ تَغْتَسِلُوا وَ إِنْ كُنْتُمْ مَرْضى‌ أَوْ عَلى‌ سَفَرٍ أَوْ جاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغائِطِ أَوْ لامَسْتُمُ النِّساءَ فَلَمْ تَجِدُوا ماءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيداً طَيِّباً فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَ أَيْدِيكُمْ إِنَّ اللَّهَ كانَ عَفُوًّا غَفُوراً (43)

ترجمه‌

اى كسانيكه ايمان آورديد نزديك نشويد نماز را با آنكه شما باشيد مستان تا آنكه بدانيد آنچه را ميگوئيد و نه در حال جنابت مگر عبور كنندگان در راه تا آنكه غسل كنيد و اگر باشيد بيماران يا در سفر يا آيد يكى از شما از مستراح يا مباشرت كرديد با زنان پس نيافتيد آبيرا پس قصد كنيد زمينى پاك را پس مسح كنيد بروى‌هاتان و دستهاتان همانا خدا باشد در گذرنده آمرزنده.

جلد 2 صفحه 59

تفسير

نزديك شدن بنماز يا بورود در آنست يا بورود در مقدمات آن و يكى از مقدمات متعارفه نماز مخصوصا در صدر اسلام ورود در مسجد بوده لذا خداوند نهى فرموده از ورود در نماز در حال مستى و كسالت خواب تا آنكه متوجه بالفاظ و معانى نماز باشند و بدانند در مقابل خداى خود ايستاده چه ثنا ميگويند و چه طلب مينمايند نه مانند عبد الرحمن بن عوف كه در شأن نزول اين آيه گفته‌اند براى او بوده كه در حال مستى امامت نموده و در سوره مباركه حجر اعبد ما تعبدون قرائت كرده و نيز نهى فرموده است از ورود در مسجد با حال جنابت مگر بطور عبور تا وقتى كه غسل نمايند و پاك و پاكيزه وارد مسجد شوند و نزول اين آيه قبل از تحريم شراب بوده و الا خطاب اهل ايمان با آنكه از وظائف اوليّه آنها اجتناب از خمر است بعدم ورود در نماز با حال مستى حسنى ندارد و شايد باين ملاحظه در بعضى روايات نسبت نسخ باين آيه داده شده است يعنى حسن خطاب آن مرفوع است بآيه تحريم خمر و الا معلوم است كه نماز در حال مستى بلكه بدون حضور قلب سزاوار نيست و بهمين ملاحظه در بعضى از روايات سكارى بسكر نوم تفسير شده يعنى حسن خطاب آن مخصوص بسكر نوم و ساير موانع حضور قلب است و در بعضى از روايات نسبت تعميم بآيه داده شده است و الا موجبى از براى نسخ و تخصيص نيست و آيه شامل است هر چه را موجب عدم توجه بالفاظ و معانى نماز شود چنانچه از غايت حكم كه در قوه تعليل است استفاده ميشود و در علل و عياشى از حضرت باقر (ع) و قمى از حضرت صادق (ع) روايت نموده است كه حائض و جنب داخل مسجد نميشوند مگر بطور عبور چونكه خداوند فرموده و لا جنبا الا عابرى سبيل و اگر بملاحظه اين روايت نبود احتمالات ديگرى در اطراف معنى آيه ميرفت كه با وجود اين حاجت بذكر آنها نيست و هرگاه شخص مريض باشد يا مسافر يا از غائط كه در لغت بمعنى مكان پست است كه معمولا براى قضاء حاجت و در مرئى و منظر نبودن آنجا ميرفتند معاودت نموده باشد كه كنايه از محدث بودن است يا لمس نموده باشد زنان را كه كنايه از جماع است چنانچه در مجمع از امير المؤمنين (ع) و در كافى و عياشى از حضرت صادق (ع) نقل نموده و نيز در كافى نقل شده است كه خداوند بملاحظه حيا اين تعبير را فرموده و الا مقصود مباشرت زنان است حقير عرض ميكنم اين از تعبيرات متعارفه است چنانچه در فارسى هم ميگويند دستش بزن رسيده در هر حال در اين چهار مورد اگر نيافتند آبرا يا بواسطه نبودن آب در خارج‌

جلد 2 صفحه 60

يا بواسطه منع خداوند از استعمال آن چون مضر است پس بايد قصد كنند زمين پاكى را و مسح نمايند رويها و دستهاى خودشان را چنانچه در معانى از حضرت صادق (ع) نقل نموده كه صعيد موضع مرتفع است و طيب موضعى است كه آب از آن سرازير ميشود كه شايد باين بيان خواسته‌اند بفرمايند زمين گودى را كه مظنه نجاست باشد اختيار ننمائيد و بايد دو دست را بزمين بزنند و پيشانى و پشت دستهاشان را مسح نمايند و مسح تمام صورت و دو دست لازم نيست چنانچه از لفظ با كه براى تبعيض است استفاده ميشود و در بعضى روايات اشاره بآن شده است و تحقيق كيفيت تيمم و بيان شرائط آن از وظائف فقيه است و از شان مفسر خارج است و بايد بكتب فقهيه يا رسائل عمليه مراجعه شود و چون خداوند اهل عفو و مغفرت است آسان نموده است تكليف را بر بندگان خود و خاك را بدل آب طهور قرار داده تا امر بر آنها سهل باشد و بمعصيت و ضرر و حرج و مشقت مبتلا نشوند.

يا أَيُّهَا الَّذِين‌َ آمَنُوا لا تَقرَبُوا الصَّلاةَ وَ أَنتُم‌ سُكاري‌ حَتّي‌ تَعلَمُوا ما تَقُولُون‌َ وَ لا جُنُباً إِلاّ عابِرِي‌ سَبِيل‌ٍ حَتَّي‌ تَغتَسِلُوا وَ إِن‌ كُنتُم‌ مَرضي‌ أَو عَلي‌ سَفَرٍ أَو جاءَ أَحَدٌ مِنكُم‌ مِن‌َ الغائِطِ أَو لامَستُم‌ُ النِّساءَ فَلَم‌ تَجِدُوا ماءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيداً طَيِّباً فَامسَحُوا بِوُجُوهِكُم‌ وَ أَيدِيكُم‌ إِن‌َّ اللّه‌َ كان‌َ عَفُوًّا غَفُوراً (43)

اي‌ كساني‌ ‌که‌ ايمان‌ آورديد نزديك‌ نماز نرويد ‌در‌ حالتي‌ ‌که‌ مست‌ هستيد ‌تا‌ زماني‌ ‌که‌ بدانيد آنچه‌ مي‌گوييد و ‌در‌ حال‌ جنابت‌ ‌تا‌ غسل‌ نكنيد نرويد مگر بعبور ‌در‌ راه‌ و ‌اگر‌ مريض‌ هستيد ‌ يا ‌ ‌در‌ مسافرت‌ هستيد ‌ يا ‌ حدث‌ غائط آورده‌ايد ‌ يا ‌ ‌با‌ زنها تماس‌ گرفته‌ايد ‌پس‌ آب‌ ‌براي‌ غسل‌ و وضو نيافتيد ‌پس‌ تيمم‌ كنيد ‌با‌ زمين‌ پاك‌ و صورت‌ و دستها ‌را‌ مسح‌ كنيد محققا خداوند عفو كننده‌ و آمرزنده‌ ‌است‌.

كلام‌ ‌در‌ ‌اينکه‌ ‌آيه‌ ‌در‌ چند مقام‌ واقع‌ ميشود:

(مقام‌ اول‌)

بعضي‌ گفتند مراد ‌از‌ صلوة ‌در‌ ‌اينکه‌ ‌آيه‌ مسجد ‌است‌ بقرينه‌ إِلّا عابِرِي‌ سَبِيل‌ٍ زيرا عبور ‌در‌ مسجد ‌بر‌ شخص‌ جنب‌ جائز ‌است‌ اما مكث‌ حرام‌ ‌است‌.

جلد 5 - صفحه 88

و گفتند اطلاق‌ صلوة ‌بر‌ مسجد مانعي‌ ندارد چنانچه‌ ‌در‌ ‌آيه‌ شريفه‌ ‌است‌ لَهُدِّمَت‌ صَوامِع‌ُ وَ بِيَع‌ٌ وَ صَلَوات‌ٌ الاية حج‌ ‌آيه‌ 40، لكن‌ ‌اينکه‌ كلام‌ فاسد ‌است‌ زيرا ‌در‌ ‌آيه‌ حج‌ ‌بعد‌ ‌از‌ ذكر (صلوات‌) (مساجد) ذكر فرموده‌، و ‌اگر‌ مراد ‌از‌ صلوات‌، مساجد ‌باشد‌ تكرار لازم‌ ميآيد بلكه‌ عطف‌ دليل‌ ‌بر‌ مغايرت‌ ‌است‌، ‌پس‌ مراد نمازها ‌است‌ و هدم‌ نماز ‌از‌ ‌بين‌ بردن‌ آنست‌. و اما قرينه‌ (عابري‌ سبيل‌) ‌هم‌ تمام‌ نيست‌ چنانچه‌ بيانش‌ ‌در‌ مقام‌ سوم‌ بيايد، ‌پس‌ مراد نفس‌ نماز ‌است‌.

(مقام‌ دوم‌)

بعضي‌ گفتند مراد ‌از‌ (سكاري‌) سكر نوم‌ ‌است‌، اينهم‌ تمام‌ نيست‌ زيرا ‌اگر‌ سكر نوم‌ ‌باشد‌ بايد نهي‌ ‌را‌ حمل‌ ‌بر‌ كراهت‌ نمود و ‌اينکه‌ خلاف‌ ظاهر بلكه‌ نص‌ ‌آيه‌ ‌است‌ صدرا و ذيلا، ‌پس‌ مراد سكر خمر ‌است‌ و ‌در‌ حال‌ مستي‌ نماز باطل‌ ‌است‌.

و بعضي‌ توهم‌ كردند ‌که‌ ‌اينکه‌ ‌آيه‌ دلالت‌ ‌بر‌ جواز شرب‌ خمر ميكند و لذا ملتزم‌ بنسخ‌ شدند بآيه‌ إِنَّمَا الخَمرُ وَ المَيسِرُ الاية و ‌اينکه‌ ‌هم‌ باطل‌ ‌است‌ اولا هيچ‌ دلالتي‌ ‌بر‌ جواز شرب‌ ندارد بلكه‌ منع‌ صلوة ‌است‌ ‌در‌ حال‌ سكر و ثانيا حرمت‌ شرب‌ خمر ‌در‌ تمام‌ شرايع‌ بوده‌ چيزي‌ نيست‌ ‌که‌ ‌در‌ زماني‌ حلال‌ بشود سپس‌ حرام‌ گردد و سكر ‌خود‌ يكي‌ ‌از‌ احداث‌ ‌است‌ چنانچه‌ ‌در‌ عروة الوثقي‌ ميفرمايد (الخامس‌ كلما ازال‌ العقل‌ مثل‌ الاغماء و السكر و الجنون‌ و دون‌ مثل‌ البهت‌). و اما ساير احداث‌: 1‌-‌ بول‌ 2‌-‌ غائط 3‌-‌ ريح‌ ‌با‌ صدا و بي‌صدا 4‌-‌ نوم‌ 5‌-‌ استحاضه‌ قليله‌ 6‌-‌ احداث‌ كبار مثل‌: جنابت‌، حيض‌، نفاس‌، مس‌ ميت‌ ‌علي‌ الاحوط و بالجمله‌ ‌هر‌ چه‌ موجب‌ غسل‌ ميشود ‌حتي‌ استحاضه‌ متوسطه‌ و كثيره‌ ناقض‌ وضوء ‌است‌ و ‌لو‌ موجب‌ وضوء نشود مثل‌ جنابت‌.

(مقام‌ سوم‌)

‌در‌ كلمه‌ وَ لا جُنُباً إِلّا عابِرِي‌ سَبِيل‌ٍ (وَ لا جُنُباً) عطف‌ ‌به‌ (أَنتُم‌ سُكاري‌) ‌است‌

جلد 5 - صفحه 89

‌يعني‌ ‌لا‌ تقربوا الصلاة ‌في‌ حال‌ الجنابة (حَتَّي‌ تَغتَسِلُوا) فقط اشكال‌ ‌در‌ استثناء ‌است‌ ‌در‌ جمله‌ إِلّا عابِرِي‌ سَبِيل‌ٍ اخبار بسيار داريم‌ ‌که‌ مراد عبور ‌در‌ مساجد ‌است‌ و ‌اينکه‌ مناسب‌ ‌با‌ مستثني‌ ‌منه‌ نيست‌ و آنچه‌ بنظر ميرسد و اللّه‌ العالم‌ اينكه‌ جمله‌ لا تَقرَبُوا الصَّلاةَ و ‌لو‌ بضميمه‌ اخبار ‌از‌ ‌براي‌ ‌او‌ دو دلالت‌ ‌است‌ يكي‌ مطابقي‌ ‌يعني‌ ‌لا‌ تصلوا و يكي‌ التزامي‌ ‌که‌ دخول‌ ‌در‌ مساجد ‌باشد‌ بعنايت‌ اينكه‌ دخول‌ ‌در‌ مساجد ‌هم‌ قرب‌ بصلاة ‌است‌ و استثناء باين‌ معنا ‌است‌ چون‌ نفس‌ صلوة عبور ندارد و حمل‌ ‌آن‌ ‌بر‌ مسافري‌ ‌که‌ دست‌ رس‌ بغسل‌ ندارد خلاف‌ ظاهر ‌است‌ چون‌ ‌در‌ ‌خود‌ ‌آيه‌ بيان‌ ‌آن‌ ‌را‌ ميفرمايد و موجب‌ تكرار ميشود و باين‌ بيان‌ ممكن‌ ‌است‌ جمع‌ ‌بين‌ ظاهر ‌آيه‌ و اخبار وارده‌ ‌در‌ تفسير ‌آن‌ نمود.

(مقام‌ چهارم‌)

‌در‌ جمله‌ وَ إِن‌ كُنتُم‌ مَرضي‌ أَو عَلي‌ سَفَرٍ أَو جاءَ أَحَدٌ مِنكُم‌ مِن‌َ الغائِطِ أَو لامَستُم‌ُ النِّساءَ توهم‌ نشود ‌که‌ ترديد ‌در‌ ‌اينکه‌ چهار جمله‌ ‌که‌ ‌هر‌ يك‌ ‌آنها‌ موجب‌ تيمم‌ ‌باشد‌ بلكه‌ ترديد ‌در‌ دو جمله‌ ‌است‌ و ‌هر‌ جمله‌ مردد ‌بين‌ دو جمله‌، باين‌ معني‌ ‌که‌ ‌اگر‌ ‌شما‌ مريض‌ هستيد ‌ يا ‌ مسافر و ‌هر‌ كدام‌ ‌ يا ‌ محدث‌ بحدث‌ اصغر ‌ يا ‌ حدث‌ اكبر و جمله‌ أَو جاءَ أَحَدٌ مِنكُم‌ مِن‌َ الغائِطِ مثال‌ حدث‌ اصغر ‌است‌ و شامل‌ جميع‌ احداث‌ صغار مثل‌ بول‌ و ريح‌ و نوم‌ و سكر و استحاضه‌ قليله‌ و بي‌هوشي‌ و نحوها ميشود ‌که‌ اينها موجب‌ وضوء ‌است‌، و جمله‌ أَو لامَستُم‌ُ النِّساءَ ‌که‌ كنايه‌ ‌از‌ جماع‌ ‌است‌ مثال‌ حدث‌ اكبر ‌است‌ ‌که‌ موجب‌ غسل‌ ميشود شامل‌ جميع‌ احداث‌ كبار ميشود مثل‌ خروج‌ مني‌ و حيض‌ و نفاس‌ و استحاضه‌ متوسطه‌ و كثيره‌ و مس‌ ميت‌ و نحوها.

و جمله‌ فَلَم‌ تَجِدُوا ماءً اعم‌ ‌است‌ ‌از‌ عدم‌ و جدان‌ حقيقة ‌ يا ‌ شرعا باين‌ معني‌ ‌که‌ وضوء و غسل‌ ممنوع‌ ‌باشد‌ شرعا مثل‌ اينكه‌ آب‌ بجميع‌ اقسامش‌ موجب‌ ضرر شود چه‌ ضرر بدني‌ ‌ يا ‌ عرضي‌ ‌ يا ‌ مالي‌ ‌ يا ‌ مورث‌ حرج‌ گردد ‌ يا ‌ ضيق‌ وقت‌ و ساير مسوغات‌

جلد 5 - صفحه 90

تيمم‌ ‌که‌ وضوء و غسل‌ ممنوع‌ ‌است‌ شرعا ‌ يا ‌ مرخص‌ ‌در‌ ترك‌ ‌است‌.

و جمله‌ فَتَيَمَّمُوا اعم‌ ‌است‌ ‌از‌ تيمم‌ بدل‌ ‌از‌ وضوء ‌ يا ‌ بدل‌ ‌از‌ غسل‌ بلكه‌ بسا دو تيمم‌ لازم‌ ‌است‌ يكي‌ بدل‌ ‌از‌ وضوء و يكي‌ بدل‌ ‌از‌ غسل‌.

و جمله‌ صَعِيداً طَيِّباً مراد ‌از‌ صعيد بعضي‌ گفتند تراب‌ خالص‌ و بعضي‌ مطلق‌ وجه‌ الارض‌ و دوم‌ اظهر ‌است‌، و مراد ‌از‌ طيب‌ پاك‌ ‌باشد‌ ‌که‌ ‌اگر‌ نجس‌ ‌باشد‌ تيمم‌ ‌بر‌ ‌آن‌ صحيح‌ نيست‌، و دليل‌ اينكه‌ مطلق‌ وجه‌ الارض‌ ‌است‌ علاوه‌ ‌بر‌ اينكه‌ قول‌ اكثر لغويين‌ ‌است‌ ‌حتي‌ اينكه‌ بعضي‌ گفتند (‌لا‌ اعلم‌ ‌فيه‌ خلافا ‌بين‌ اهل‌ اللغة) و كساني‌ ‌که‌ تفسير ‌بر‌ تراب‌ خالص‌ كردند بيان‌ اظهر مصاديق‌ ‌است‌، نبوي‌ معروف‌ ‌بين‌ العامة و الخاصة

جعلت‌ لي‌ الارض‌ مسجدا و طهورا

‌پس‌ آنچه‌ ‌بر‌ ‌او‌ ‌از‌ زمين‌ سجده‌ جايز ‌است‌ ‌بر‌ ‌او‌ ‌هم‌ تيمم‌ جائز ‌است‌ و همين‌ نبوي‌ دليل‌ ‌است‌ ‌بر‌ اينكه‌ تيمم‌ رافع‌ حدث‌ ‌است‌ چون‌ تعبير بطهور فرموده‌ فَامسَحُوا بِوُجُوهِكُم‌ كلمه‌ باء ‌در‌ وجوهكم‌ دليل‌ ‌است‌ ‌بر‌ اينكه‌ تمام‌ وجه‌ لازم‌ نيست‌ و الا ميفرمود فامسحوا وجوهكم‌ چنانچه‌ ‌در‌ باب‌ وضوء فرموده‌ فَاغسِلُوا وُجُوهَكُم‌ و ‌آن‌ مقدار ‌از‌ وجه‌ ‌که‌ بايد مسح‌ شود ‌در‌ اخبار و فتاوي‌ معين‌ ‌شده‌ ‌از‌ رستنگاه‌ موي‌ سر ‌تا‌ زير ابرو ‌است‌ ‌از‌ طرف‌ عرض‌ و ‌بين‌ الجبينين‌ ‌از‌ طرف‌ طول‌ بتمام‌ كف‌ دستها.

و ايديكم‌ عطف‌ ‌بر‌ وجوهكم‌ ‌است‌ مدخول‌ باء، ‌يعني‌ بعضي‌ دستها و آنچه‌ معين‌ ‌شده‌ ‌از‌ بند دست‌ ‌تا‌ سر انگشتان‌ و مراد پشت‌ دستها ‌هر‌ كدام‌ بكف‌ ديگري‌ إِن‌َّ اللّه‌َ كان‌َ عَفُوًّا غَفُوراً تكليف‌ شاق‌ و مشكل‌ ‌بر‌ ‌شما‌ قرار نداده‌ ‌که‌ ايجاب‌ وضوء و غسل‌ نمايد ‌در‌ ‌هر‌ حال‌ چنانچه‌ ‌در‌ سوره‌ مائده‌ ‌آيه‌ 6 تصريح‌ ميفرمايد ‌بعد‌ ‌از‌ بيان‌ حكم‌ تيمم‌ ‌در‌ بدل‌ ‌از‌ وضوء و غسل‌ ما يُرِيدُ اللّه‌ُ لِيَجعَل‌َ عَلَيكُم‌ مِن‌ حَرَج‌ٍ وَ لكِن‌ يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُم‌ و ‌اينکه‌ ‌آيه‌ ‌هم‌ دليل‌ ‌است‌ ‌بر‌ اينكه‌ تيمم‌ مطهر ‌است‌ و رافع‌ حديث‌ نه‌ مجرد مبيح‌ صلوة.

جلد 5 - صفحه 91

و اشكال‌ ‌به‌ اينكه‌ ‌اگر‌ رافع‌ ‌باشد‌ ‌پس‌ چرا ‌بعد‌ ‌از‌ و جدان‌ ماء غسل‌ و وضوء لازم‌ ‌است‌. جواب‌ رافعيت‌ ‌آن‌ ‌ما دام‌ فقدان‌ الماء ‌است‌ ‌پس‌ ‌از‌ و جدان‌ ديگر اثري‌ ندارد بعين‌ مثل‌ نائب‌ الحكومه‌ و نائب‌ رئيس‌ ‌است‌ مادامي‌ ‌که‌ حكومت‌ و رئيس‌ نيستند ‌آنها‌ فرمان‌ فرما هستند اما ‌بعد‌ ‌از‌ و جدان‌ ديگر اثري‌ ندارند، و همچنين‌ نائب‌ الامام‌ ‌ما دام‌ بقاء نيابته‌.

(آیه‌ 43)

چند حکم‌ فقهی

از‌ ‌این‌ ‌آیه‌ چند حکم‌ اسلامی‌ استفاده‌ می‌شود:

1- باطل‌ بودن‌ نماز ‌در‌ حال‌ مستی‌:

آیه شریفه‌ می‌فرماید: «ای‌ کسانی‌ ‌که‌ ایمان‌ آورده‌اید؟ ‌در‌ حال‌ مستی‌ ‌به‌ نماز نزدیک‌ نشوید، ‌تا‌ بدانید چه‌ می‌گویید» (یا أَیهَا الَّذِین‌َ آمَنُوا لا تَقرَبُوا الصَّلاةَ وَ أَنتُم‌ سُکاری‌ حَتّی‌ تَعلَمُوا ما تَقُولُون‌َ).

فلسفه ‌آن‌ ‌هم‌ روشن‌ ‌است‌، زیرا نماز گفتگوی‌ بنده‌ و راز و نیاز ‌او‌ ‌با‌ خداست‌

و باید ‌در‌ نهایت‌ هوشیاری‌ انجام‌ گردد و افراد مست‌ ‌از‌ ‌این‌ مرحله‌ دور و بیگانه‌اند.

2- باطل‌ بودن‌ نماز ‌در‌ حال‌ جنابت‌:

همان‌ گونه‌ ‌که‌ قرآن‌ می‌گوید:

«و همچنین‌ هنگامی‌ ‌که‌ جنب‌ هستید» ‌به‌ نماز نزدیک‌ نشوید (وَ لا جُنُباً).

سپس‌ استثنایی‌ ‌برای‌ ‌این‌ حکم‌ بیان‌ فرموده‌، می‌گوید: «مگر ‌این‌ ‌که‌ مسافر باشید» و ‌در‌ مسافرت‌ گرفتار بی‌آبی‌ شوید (إِلّا عابِرِی‌ سَبِیل‌ٍ). ‌که‌ ‌در‌ ‌این‌ حال‌ نماز خواندن‌ ‌به‌ شرط تیمم‌ ‌که‌ ‌در‌ ذیل‌ ‌آیه‌ خواهد آمد جایز ‌است‌.

3- سپس‌ ‌در‌ مورد جواز نماز خواندن‌ و ‌ یا ‌ عبور ‌از‌ مسجد می‌فرماید:

«تا‌ غسل‌ کنید» (حَتَّی‌ تَغتَسِلُوا).

4- تیمم‌ ‌برای‌ معذورین‌‌-

‌در‌ جمله ‌بعد‌ ‌که‌ ‌در‌ حقیقت‌ تمام‌ موارد تشریع‌ تیمم‌ جمع‌ ‌است‌، نخست‌ ‌به‌ موردی‌ ‌که‌ آب‌ رای‌ بدن‌ ضرر داشته‌ ‌باشد‌ اشاره‌ کرده‌ و می‌فرماید: «و ‌اگر‌ بیمار باشید و ‌ یا ‌ ‌در‌ سفر» (وَ إِن‌ کنتُم‌ مَرضی‌ أَو عَلی‌ سَفَرٍ).

و ‌ یا ‌ «هنگامی‌ ‌که‌ یکی‌ ‌از‌ ‌شما‌ ‌از‌ قضای‌ حاجت‌ برگشت‌ و ‌ یا ‌ ‌با‌ زنان‌ آمیزش‌ جنسی‌ داشته‌اید» (أَو جاءَ أَحَدٌ مِنکم‌ مِن‌َ الغائِطِ أَو لامَستُم‌ُ النِّساءَ).

«و ‌در‌ ‌این‌ حال‌ آب‌ ‌برای‌ وضو ‌ یا ‌ غسل‌ نیابید» (فَلَم‌ تَجِدُوا ماءً).

«در‌ ‌این‌ موقع‌ ‌با‌ خاک‌ پاکیزه‌ای‌ تیمم‌ کنید» (فَتَیمَّمُوا صَعِیداً طَیباً).

‌در‌ جمله ‌بعد‌ طرز تیمم‌ ‌را‌ بیان‌ فرموده‌، می‌گوید: «سپس‌ صورت‌ و دستهای‌ ‌خود‌ ‌را‌ مسح‌ کنید» (فَامسَحُوا بِوُجُوهِکم‌ وَ أَیدِیکم‌).

‌در‌ پایان‌ ‌آیه‌ اشاره‌ ‌به‌ ‌این‌ حقیقت‌ می‌کند ‌که‌ دستور مزبور، یک‌ نوع‌ تسهیل‌ و تخفیف‌ ‌برای‌ شماست‌ «چون‌ خداوند بخشنده‌ و آمرزنده‌ ‌است‌» (إِن‌َّ اللّه‌َ کان‌َ عَفُوًّا غَفُوراً).