آیه 34 سوره نساء

الرِّجالُ قَوَّامُونَ عَلَى النِّساءِ بِما فَضَّلَ اللَّهُ بَعْضَهُمْ عَلى‌ بَعْضٍ وَ بِما أَنْفَقُوا مِنْ أَمْوالِهِمْ فَالصَّالِحاتُ قانِتاتٌ حافِظاتٌ لِلْغَيْبِ بِما حَفِظَ اللَّهُ وَ اللاَّتِي تَخافُونَ نُشُوزَهُنَّ فَعِظُوهُنَّ وَ اهْجُرُوهُنَّ فِي الْمَضاجِعِ وَ اضْرِبُوهُنَّ فَإِنْ أَطَعْنَكُمْ فَلا تَبْغُوا عَلَيْهِنَّ سَبِيلاً إِنَّ اللَّهَ كانَ عَلِيًّا كَبِيراً (34)

شأن نزول: در منهج آورده‌اند كه حبيبه زوجه سعد بن ربيع انصارى، با جميله زوجه ثابت بن قيس طريق نشوز پيش گرفته، مخالفت شوهر بسيار كرد.

عاقبت شوهر از غايت اضطرار، سيلى به صورت او زد. شكايت نزد پدر برد و به اتفاق او خدمت پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم رسيد و قصه را عرض نمود. آن حضرت به قصاص شوهر، حكم فرمود. پدر متوجه قصاص شد. حضرت شخصى را به عقب آنها فرستاد و باز گردانيد. فرمود: ما اراده قصاص كرديم و خداى تعالى اراده غير آن فرموده، و امر الهى اولى باشد. جبرئيل نازل شد و اين آيه نازل فرمود:

الرِّجالُ قَوَّامُونَ عَلَى النِّساءِ: مردان قيّمند بر زنان، مسلطند بر ايشان در تدبير و تأديب و رياضت و تعليم. و كار گزاران و قائمند به امور معاش ايشان، مانند قيام ولات بر رعيت. بعد از آن تعليل اين نموده به دو امر: يكى موهبى، و ديگر كسبى؛

تفسير اثنا عشرى، ج‌2، ص: 420

اما موهبى: بِما فَضَّلَ اللَّهُ بَعْضَهُمْ عَلى‌ بَعْضٍ‌: به سبب آن چيزى است كه فضيلت داد خداى تعالى بعضى از ايشان را كه مردانند، بر بعضى آنها كه زنانند. و تفضيل مردان، به كمال عقل و علم و حسن تدبير و مزيد قوت در اعمال و عبادات و وفور فهم و حدس و جهاد و كمال صوم و صلاة جمعه و نماز عيدين و قضا و شهادت در حدود و قصاص و زيادتى ميراث و استبداد به فراق و امثال، و اينكه انبيا و ائمه از مردانند، از همه فضايل اكمل و اشرف است.

اما كسبى: وَ بِما أَنْفَقُوا مِنْ أَمْوالِهِمْ‌: و به سبب آن چيزى كه انفاق كنند بر زنان از مالهاى خودشان از مهر و نفقه.

در منهج از پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم مروى است كه فرمود: زن، مسكينه است مادامى كه شوهر براى او نباشد. عرض كردند: اگر چه متمول باشد؟ فرمود: بلى، بعد اين آيه تلاوت نمود: الرِّجالُ قَوَّامُونَ عَلَى النِّساءِ. «1» فى العلل عن النّبىّ صلّى اللّه عليه و آله و سلّم انّه سئل: ما فضل الرّجال على النّساء؟ فقال: [كفضل السّماء على الارض و] كفضل الماء على الارض، فبالماء تحيى الارض و بالرّجال تحيى النّساء و لو لا الرّجال ما خلقت النّساء (ثمّ تلا هذه الاية) ثمّ قال الا ترى الى النّساء كيف يحضن و لا يمكنهنّ العبادة من القذارة و الرّجال لا يصيبهم شى‌ء من الطّمس. «2» در علل الشرايع از حضرت نبوى صلّى اللّه عليه و آله و سلّم سؤال كردند: چيست فضيلت مردان بر زنان؟ فرمود: مثل فضل آب بر زمين، پس به سبب آب زنده مى‌شود زمين، و به سبب مردان زنده شوند، زنان. و اگر مردان نبودند خلق نشده بودند زنان (بعد تلاوت نمود اين آيه را). پس فرمود:

آيا نمى‌بينى زنان را چگونه حيض شوند و تمكن ندارند عبادت را از قذارت، و مردان اصابه نكند ايشان را چيزى از چركينى.

تبصره: اين مطلب: اختلاف بشر در استعداد و قابليت، از بديهيات اوليه‌

«1» منهج الصادقين، جلد 3، صفحه 18.

«2» به نقل از نور الثقلين، جلد 3، صفحه 477، حديث 228، بطور مبسوط.

تفسير اثنا عشرى، ج‌2، ص: 421

است، از اين جهت مساوى نيستند در وظائف و تكاليف؛ و براى حفظ نظام عالم، عادل حقيقى در هيئت اجتماعيه هر يك را به قدر استعداد، نصيب و بهره داده تا تضييع حقوق و نقص در صنايع و خسارت در معاملات و اختلال در نظام اتمّ لازم نيايد. بنابراين: مرتبه تفوق و قوام و كارگزارى و امور سياست مدن را به مردان تفويض، و زنان را از اينگونه امورات نهى فرموده. تأمل در آيات الهى و فرمايشات عالم علوم ربانى، اين مطلب را مبرهن سازد، از جمله ابن بابويه رضوان اللّه عليه در خصال از حضرت باقر عليه السّلام حديث مفصلى در احكام زنان و نهى آنان روايت نموده است، قسمتى از آن به طريق شماره بيان مى‌شود تا مساوى نبودن زنان و مردان محقق آيد:

نيست بر زنان: 1- اذان اعلامى. 2- اقامه. 3- حضور نماز جمعه.- 4- عيادت مريض. 5- تشييع جنازه. 6- جهر به تلبيه. 7- هروله صفا و مروه. 8- استلام حجر الاسود. 9- تراشيدن سر. 10- قضاوت. 11- امارت 12- استشاره. 13- ذبح مگر به ضرورت. 14- نبايست مثل مردان مسح كنند در وضو، يعنى سر را برهنه نكنند بلكه بايد پوشيده باشد. 15- دستها را در ركوع بر رانها نهند، نه بر زانو مانند مردان تا كمتر پشت و عجزش نمودار شود. 16- در سجده خود را جمع و كوچك نموده بر زمين بچسبانند، به خلاف مردان كه تجنيح نمايند، يعنى باز نمودن دستها و بالها. 17- جايز نباشد شهادت در حدود. 18- شهادت در طلاق. 19- شهادت در رؤيت هلال. 20- نيست بر آنها وسط طرق. 21- جايز نيست نزول در غرفه‌ها (طبقات بالاى ساختمان كه قابل رؤيت باشد.) 22- تعليم كتابت. 23- تعليم سوره يوسف عليه السّلام. 24- جايز نيست زنان مسلمانان را كشف حجاب در نظر زنان خارج از ملت اسلام. 25- جايز نيست تشبّه زنان به مردان، زيرا رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم لعن فرمود مردانى كه شبيه به زنان شوند و زنانى كه شبيه به مردان شوند. 26- جايز نيست براى زن اينكه خوشبو كند خود را وقتى خارج شود از خانه. 27- جايز نيست براى زن سوار

تفسير اثنا عشرى، ج‌2، ص: 422

زين شدن. 28- جايز نيست روزه مستحبى مگر به اذن شوهر. 29- جايز نيست حج مستحبى مگر به اذن شوهر. 30- وقتى از مكانى برخاست، جايز نيست براى مرد نشستن در مكان او تا سرد شود. 31- جايز نيست مسافحه نمودن زن با اجنبى. «1» فَالصَّالِحاتُ قانِتاتٌ‌: پس زنان صالحه فرمان برندگان امر الهى را در قيام به حقوق شوهران، و غير آن از واجبات مفروضه، حافِظاتٌ لِلْغَيْبِ‌:

نگاهدارندگانند مر غايب شدن ازواج را، يعنى رعايت نمايند حفظ الغيب شوهران را در عفت و عصمت خود و ضبط اموال ايشان، بِما حَفِظَ اللَّهُ‌: به نگاهداشت و حفظ الهى ايشان را، و عاصم آنها شدن از تعدى و تجاوز از حدود سبحانى بوسيله امر بر حفظ غيب و حثّ بر آن به وعد و وعيد و توفيق دادن. يا به سبب آن چيزى كه خدا حفظ ايشان نمود بر شوهران، از مهر و نفقه و قيام به حفظ ما يحتاج ايشان و رفع ضرر. و بنابراين (ما) براى مقابله و جزاست، يعنى چون خداى تعالى شوهران را امر به حفظ ايشان، و مهر و نفقه را بر آنها واجب گردانيده، پس بايد كه در مقابله آن، به حفظ الغيب ايشان كوشند در رعايت عفت و حفظ اموال ايشان. صاحب كنز گويد: معنى آنست كه زنان صالحه آنهايند كه اسرار شوهران خود را نگهدارند و افشاى آن نكنند.

وَ اللَّاتِي تَخافُونَ نُشُوزَهُنَ‌: و آن زنانى كه مى‌ترسيد شما نافرمانى و تسلط ايشان را به ظهور اسباب و امارات آن. «نشوز» به معنى امتناع است از مطاوعه ازواج در چيزى كه واجب باشد. و قرّاء گفته‌اند: خوف در اينجا به معنى علم است، يعنى اگر مى‌دانيد نشوز و مخالفت زنان را در اوامر مطاعه، فَعِظُوهُنَ‌:

پس نصيحت كنيد و پند دهيد ايشان را به كلماتى كه دلهاى آنها را نرم گرداند. يا تعليم دهيد و آگاه نمائيد آنها را از آموختن حقوق ازواج، وَ اهْجُرُوهُنَّ فِي الْمَضاجِعِ‌: و هجرت و دورى كنيد در خوابگاه‌ها، يعنى هر دو

«1» الخصال، صفحات 585 و 586، چاپ جامعه مدرّسين قم 1362 ش.

تفسير اثنا عشرى، ج‌2، ص: 423

در يك رختخواب مباشيد. يا پشت بر ايشان نمائيد. و به قولى اين كنايه از ترك جماع است، وَ اضْرِبُوهُنَ‌: و بزنيد ايشان را زدنى كه عضو را نخراشد و نشكند و زشت نگرداند. و گويند وعظ نزد خوف نشوز است. و هجر، هنگام ظهور نشوز. و ضرب وقت تكرار نشوز خواهد بود و حكم نشوز بر ترتيب مذكور است در كتب فقهيه.

فَإِنْ أَطَعْنَكُمْ‌: پس اگر اطاعت شما كنند و از آنچه مكروه طبع شما است باز آيند، فَلا تَبْغُوا عَلَيْهِنَّ سَبِيلًا: پس مطلبيد بر ايشان، راهى به توبيخ و ايذاء، يعنى بعد از اطاعت و توبه از نشوز، از اهانت و ايذاء آنها دست بداريد و نشوز آنان را كأن لم يكن تصور نمائيد به جهت زوال سبب، چه تائب از ذنب مانند كسى است كه گناهى از او صادر نشده. إِنَّ اللَّهَ كانَ عَلِيًّا كَبِيراً: بدرستى كه خداوند عز و جل، متعالى و برتر است از آنكه به ظلم راضى شود، كبير و بزرگتر از آنكه مظلوم را فرو گذارد. پس از ذات كبريائى او حذر كنيد و بترسيد، چه اقدر است از قدرت شما بر كسانى كه زير دست شمايند. در منهج مروى است كه ابو مسعود انصارى تازيانه به غلام خود ميزد. حضرت پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود: اللّه اقدر عليك منك عليه. ابو مسعود تازيانه بينداخت و غلام را آزاد نمود. «1» يا معنى آنكه حق تعالى با وجود علو شأن در ذات و صفات، عفو فرمايد سيئات شما را به قبول توبه شما. پس شما احق باشيد به عفو از ازواج خود.

تبصره: اينكه فرموده: بِما فَضَّلَ اللَّهُ بَعْضَهُمْ عَلى‌ بَعْضٍ‌. و نفرموده: بما فضّلهم عليهنّ: به جهت اشعار به آنكه: فضيلت نداده هر فردى از رجال را بر هر فردى از افراد نساء، چه بسيار واقع مى‌شود كه زن افضل است از بسيارى از مردان به سبب ورع و تقوى مانند حضرت سيدة النساء فاطمه زهرا سلام اللّه عليها، و حضرت خديجه كبرى، و آسيه زوجه فرعون، و مريم بنت عمران، و ساره‌

«1» منهج الصادقين، جلد 3، صفحه 19.

تفسير اثنا عشرى، ج‌2، ص: 424

زوجه ابراهيم سلام اللّه عليهن و غيره از زهاد ثمانيه معروف كه هر يك فريده دهر و نادره عصر خود بودند، الّا حضرت فاطمه زهرا سلام اللّه عليها كه داراى مقام عصمت بودند، و لسان، الكن از بيان وصف آن مخدره، و قلم عاجز از تحرير نعت آن مطهره مى‌باشد. از جمله صاحب جمع بين صحاح ستّه عامه در جزء سوم اجزاء ثلاث در باب مناقب حضرت فاطمه زهرا سلام اللّه عليها به اسناد خود از پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم روايت نموده:

قال صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فاطمة بضعة منّى فمن اغضبها فقد اغضبنى.

و انّه قال صلّى اللّه عليه و آله و سلّم: فاطمة سيّدة نساء اهل الجنّة. فرمود پيغمبر محترم صلّى اللّه عليه و آله و سلّم: فاطمه پاره تن من است، پس هر كه به غضب درآورد او را، به تحقيق مرا به غضب آورده.

و ايضا فرموده: فاطمه سيده نساء اهل بهشت است (الفضل ما شهد به الاعداء).

الرِّجالُ قَوَّامُونَ عَلَى النِّساءِ بِما فَضَّلَ اللَّهُ بَعْضَهُمْ عَلى‌ بَعْضٍ وَ بِما أَنْفَقُوا مِنْ أَمْوالِهِمْ فَالصَّالِحاتُ قانِتاتٌ حافِظاتٌ لِلْغَيْبِ بِما حَفِظَ اللَّهُ وَ اللاَّتِي تَخافُونَ نُشُوزَهُنَّ فَعِظُوهُنَّ وَ اهْجُرُوهُنَّ فِي الْمَضاجِعِ وَ اضْرِبُوهُنَّ فَإِنْ أَطَعْنَكُمْ فَلا تَبْغُوا عَلَيْهِنَّ سَبِيلاً إِنَّ اللَّهَ كانَ عَلِيًّا كَبِيراً (34)

ترجمه‌

مردان قيّمانند بر زنان براى آنكه فضيلت داده است خداوند بعضى از ايشان را بر بعضى و براى آنكه انفاق كردند از اموالشان پس زنان خوب مطيعانند و نگاهدارانند خود را در غيبت شوهر بنگاهدارى خداوند و آنانكه ميترسيد از سركشى آنها پس موعظه نمائيد آنها را و كناره كنيد از آنها در خوابگاهها و بزنيدشان پس اگر فرمانبرند شما را پس مجوئيد بر ايذاء آنها راهى را همانا خدا باشد برتر و بزرگ..

تفسير

قائم بامر و صاحب اختيار و فرمان فرماى زنان مردانند مانند قيمومت پادشاهان بر رعايا كه بدون اجازه مردان نبايد از خانه بيرون روند و تصرف در اموال خودشان نمايند مگر در واجبات چنانچه از حضرت رسول (ص) روايت شده است كه اگر سجده بر غير خداوند جائز بود امر مينمودم زنان را كه بمردان سجده نمايند و اين براى فضيلتى است كه بمقتضاى حكمت خداوند بعضى از بندگان را بر بعضى عطا فرموده چنانچه مردان را فضيلت داده است بر زنان بكمال عقل و حسن تدبير و مزيد قوت و قدرت در اعمال و طاعات و براى آنستكه مردان كفيل خرج زنان و مالك بضع آنانند و اموال خود را در مهر و نفقه آنها صرف مينمايند در علل از پيغمبر (ص) روايت نموده كه فضيلت مردان بر زنان مانند فضيلت آب بر زمين است چنانچه حيات زمين به آبست حيات زن هم بمرد است و اگر مردان نبودند خداوند زنان را خلق نميفرمود و اين آيه را تلاوت و فرمودند نمى‌بينيد كه زنان مبتلى بحيض و ممنوع از عبادت ميشوند و مردان از اين آفت مأمون ميباشند پس زنان باصلاح و تقوى آنانند كه اطاعت مرد را شعار خود نمايند و در غيبت‌

جلد 2 صفحه 53

مرد عفت خويش و مال او را حفظ و صيانت كنند و زبان بغيبت او نگشايند بلكه حفظ الغيب شوهر را بنمايند و از خداوند توفيق اين حفاظت را خواستار باشند در كافى از حضرت صادق (ع) نقل نموده كه پيغمبر فرمود از براى مرد مسلمان بعد از اسلام فائده برتر از زن مسلمان نيست كه مسرور نمايد او را وقتى بر او نظر نمايد و اطاعت كند او را وقتى كه باو امر نمايد و حفظ نمايد او را وقتى از او دور شود در نفس خود و مال مرد و چون زن ناشزه شود و بوظيفه خود و حق مرد عمل ننمايد بايد مرد اولا او را بزبان خوش موعظه و نصيحت نمايد اگر بخرج نرفت بزبان و لحن خشن و در صورت تخلف در خوابگاه پشت باو نمايد و اگر فايده نبخشيد بايد بزند او را ولى نه بطوريكه او را مجروح و شكسته نمايد و چون باطاعت برگشت بايد از جرائم سابقه او درگذرد و وسيله براى اذيت و آزار او اتخاذ ننمايد و بايد بلندى رتبه خداوند و بزرگى او را در نظر داشته باشد و بعلو مقام و قدرت خود بر زير دست مغرور نشود.

الرِّجال‌ُ قَوّامُون‌َ عَلَي‌ النِّساءِ بِما فَضَّل‌َ اللّه‌ُ بَعضَهُم‌ عَلي‌ بَعض‌ٍ وَ بِما أَنفَقُوا مِن‌ أَموالِهِم‌ فَالصّالِحات‌ُ قانِتات‌ٌ حافِظات‌ٌ لِلغَيب‌ِ بِما حَفِظَ اللّه‌ُ وَ اللاّتِي‌ تَخافُون‌َ نُشُوزَهُن‌َّ فَعِظُوهُن‌َّ وَ اهجُرُوهُن‌َّ فِي‌ المَضاجِع‌ِ وَ اضرِبُوهُن‌َّ فَإِن‌ أَطَعنَكُم‌ فَلا تَبغُوا عَلَيهِن‌َّ سَبِيلاً إِن‌َّ اللّه‌َ كان‌َ عَلِيًّا كَبِيراً (34)

مردان‌ قيام‌ بامور دارند ‌بر‌ زنها بواسطه‌ آنچه‌ خداوند تفضل‌ داده‌ مردان‌ ‌را‌ ‌بر‌ زنان‌ ‌از‌ حيث‌ عقل‌ و تدبير و شعور و ادراك‌ و بواسطه‌ آنچه‌ انفاق‌ ميكنند ‌بر‌ ‌آنها‌ ‌از‌ مهر و نفقه‌ و كسوه‌ و سكني‌ ‌پس‌ زنهاي‌ صالحه‌ اطاعت‌ ‌خدا‌ و زوج‌ ‌خود‌ ‌را‌ ميكنند و حفظ الغيب‌ شوهرهاي‌ ‌خود‌ ‌را‌ ميكنند ‌از‌ جهت‌ عصمت‌ و عفت‌ و ‌از‌ جهت‌ ديانت‌ و امانت‌ بسبب‌ آنچه‌ خداوند حفظ فرموده‌ و اما زنهايي‌ ‌که‌ خوف‌ اينست‌ ‌که‌ ناشزه‌ شوند و ‌از‌ اطاعت‌ زوج‌ بيرون‌ روند اولا ‌آنها‌ ‌را‌ موعظه‌ و نصيحت‌ كنيد و ‌اگر‌ اثر نكرد

جلد 5 - صفحه 72

‌با‌ ‌آنها‌ ‌هم‌ خواب‌ نشويد و دوري‌ كنيد و ‌اگر‌ نه‌ ‌آنها‌ ‌را‌ بزنيد ‌پس‌ ‌اگر‌ اطاعت‌ ‌شما‌ ‌را‌ كردند ديگر متعرض‌ ‌آنها‌ نشويد محققا خداوند علو و كبريايي‌ دارد و باو ميبرازد و بس‌.

‌اينکه‌ ‌آيه‌ شريفه‌ مشتمل‌ ‌بر‌ احكامي‌ ‌است‌ ‌که‌ راجع‌ بزن‌ و شوهر ‌است‌:

1‌-‌ ‌بر‌ زن‌ واجب‌ ‌است‌ اطاعت‌ شوهر كند ‌در‌ امر جماع‌ ‌هر‌ موقعي‌ ‌که‌ مطالبه‌ كند مگر مانع‌ شرعي‌ داشته‌ ‌باشد‌ مثل‌ حيض‌ و صوم‌ رمضان‌ و حال‌ احرام‌ و ساير موانع‌ شرعي‌ و ‌با‌ نهي‌ شوهر هيچ‌ عملي‌ ‌را‌ نميتواند انجام‌ دهد ‌حتي‌ عبادات‌ مستحبه‌ و بدون‌ اذن‌ ‌او‌ ‌از‌ خانه‌ بيرون‌ نرود ‌حتي‌ منزل‌ پدر و مادر و اينست‌ مفاد الرِّجال‌ُ قَوّامُون‌َ عَلَي‌ النِّساءِ قوام‌ صيغه‌ مبالغه‌ دلالت‌ ‌بر‌ كثرت‌ قيام‌ رجال‌ ‌در‌ امور نساء دارد ‌که‌ ‌آنها‌ قائم‌ بامر اينها هستند و اينها بايد ‌در‌ تحت‌ اطاعت‌ ‌آنها‌ باشند بلي‌ شوهر حق‌ ندارد ‌که‌ بزن‌ ‌در‌ امور خانه‌ داري‌ حكم‌ كند ‌از‌ تنظيم‌ امور خانه‌ ‌از‌ طبخ‌ و كناسه‌ و رخت‌ شويي‌ و غيرها بلكه‌ ‌بر‌ مرد لازم‌ ‌است‌ ‌که‌ امور نفقه‌ و سكني‌ و ‌غير‌ اينها ‌را‌ ‌براي‌ زن‌ مهيا كند بالمباشره‌ ‌ يا ‌ بالتسبيب‌ ‌که‌ خادم‌ بگيرد ‌اگر‌ چه‌ ‌بر‌ زن‌ افضل‌ عبادات‌ خدمت‌ بشوهر ‌است‌.

و سبب‌ برتري‌ رجال‌ دو چيز ‌است‌ يكي‌ عقل‌ و تدبير مردان‌ و استعدادات‌ و قواي‌ اينها بيشتر ‌است‌ و اينست‌ مفاد بِما فَضَّل‌َ اللّه‌ُ بَعضَهُم‌ عَلي‌ بَعض‌ٍ ‌در‌ نهج‌ البلاغه‌ ميفرمايد

(هن‌ نواقص‌ العقول‌ و نواقص‌ الحظوظ و نواقص‌ الايمان‌)

و مراد ‌از‌ (نقص‌ الحظ) ميراث‌ ‌است‌، و ‌از‌ (نقص‌ ايمان‌) حيض‌ ‌است‌.

و ديگري‌ آنكه‌ مهر و نفقه‌ و كسوه‌ و سكني‌ ‌بر‌ زوج‌ ‌است‌ و اينست‌ مفاد وَ بِما أَنفَقُوا مِن‌ أَموالِهِم‌ مراد انفاق‌ ‌در‌ اداء مهر و نفقه‌ و كسوه‌ و سكني‌ ‌است‌.

فَالصّالِحات‌ُ قانِتات‌ٌ زن‌ صالحه‌ كسيست‌ ‌که‌ مواظب‌ تكاليف‌ شرعيه‌ ‌خود‌ ‌باشد‌ سيما نسبت‌ بحقوق‌ شوهر، و (قانتة) زنيست‌ ‌که‌ اطاعت‌ شوهر ‌را‌ نمايد ‌علي‌ الدوام‌

جلد 5 - صفحه 73

‌که‌ ‌از‌ تحت‌ اطاعت‌ ‌او‌ بيرون‌ نرود، و قنوط ‌در‌ نماز ‌هم‌ ‌از‌ ‌اينکه‌ باب‌ ‌است‌ ‌که‌ طول‌ عبادت‌ ‌از‌ ذكر و دعاء ‌است‌ مخصوصا قنوت‌ وتر و لذا مستحب‌ّ ‌است‌ طول‌ دادن‌ قنوت‌ حافِظات‌ٌ لِلغَيب‌ِ اشاره‌ ‌به‌ اينكه‌ ‌در‌ غياب‌ شوهران‌ ‌خود‌ ‌را‌ ‌از‌ نامحرمان‌ و ‌از‌ مخالفت‌ شوهران‌ حفظ ميكنند، و همچنين‌ عرض‌ و حيثيات‌ ‌آنها‌ ‌را‌ نگاه‌ داري‌ ميكنند، بدگويي‌ ‌از‌ ‌آنها‌ نميكنند و احترامات‌ ‌آنها‌ ‌را‌ محفوظ ميدارند، و همچنين‌ اموال‌ ‌آنها‌ ‌را‌ بدون‌ اجازه‌ ‌آنها‌ تصرف‌ نميكنند بلكه‌ بهتر اينست‌ ‌که‌ ‌در‌ اموال‌ ‌خود‌ ‌هم‌ بدون‌ اجازه‌ ‌آنها‌ تصرف‌ نكند.

بِما حَفِظَ اللّه‌ُ ‌هر‌ چيزي‌ ‌را‌ ‌که‌ خداوند حفظ فرموده‌ ‌يعني‌ حفظ ‌آن‌ ‌را‌ لازم‌ دانسته‌، و اما اموري‌ ‌که‌ مربوط بشوهر نيست‌ و ‌در‌ تحت‌ اختيار ‌خود‌ زنها ‌است‌ مثل‌ عبادات‌ و ضروريات‌ امور دنيوي‌ و اخروي‌ حفظ الغيب‌ ‌آنها‌ لازم‌ نيست‌ و ‌خود‌ مختار ‌است‌، و ‌از‌ ‌اينکه‌ بيان‌ معلوم‌ ميشود ‌که‌ كلمه‌ (اللّه‌) مرفوع‌ ‌است‌ و فاعل‌ (حفظ) ‌است‌ و احتياج‌ باضمار ندارد و مفعول‌ (حفظ) محذوف‌ ‌است‌ ‌که‌ راجع‌ ‌به‌ (‌ما) ‌در‌ (بِما حَفِظَ اللّه‌ُ) ‌است‌.

وَ اللّاتِي‌ تَخافُون‌َ نُشُوزَهُن‌َّ دسته‌ دوم‌ زنهايي‌ هستند ‌که‌ صالحات‌ و قانتات‌ و حافظات‌ نيستند، و نشوز مخالفت‌ شوهر ‌است‌، ناشزه‌ زنيست‌ ‌که‌ ‌از‌ اطاعت‌ شوهر بيرون‌ رود و ديگر حق‌ نفقه‌ و كسوه‌ و سكني‌ ندارد و يكي‌ ‌از‌ گناهان‌ كبيره‌ ‌است‌ و مانع‌ ‌از‌ قبولي‌ طاعات‌ ‌است‌ ‌حتي‌ ‌اگر‌ سفر عبادت‌ مثل‌ زيارت‌ ‌ يا ‌ خانه‌ پدر و مادر ‌باشد‌ بلي‌ ‌در‌ امر واجب‌ مثل‌ حج‌ و اغسال‌ واجبه‌ ‌ يا ‌ حفظ نفس‌ محترمه‌ و اخذ مسائل‌ لازمه‌ مانعي‌ ندارد مگر شوهر ‌خود‌ ‌ يا ‌ ديگري‌ ‌را‌ معين‌ كند ‌که‌ احكام‌ دين‌ ‌را‌ باو تعليم‌ نمايد و خوف‌ نشوز. ظن‌ بنشوز ‌است‌ و مجرد احتمال‌ كافي‌ نيست‌.

فَعِظُوهُن‌َّ اولا بايد ‌آنها‌ ‌را‌ موعظه‌ كنند بتهديد بعذاب‌ الهي‌ و بيان‌ احكام‌ و وظائف‌ زنها و ‌اگر‌ موعظه‌ اثر نكرد وَ اهجُرُوهُن‌َّ ثانيا هجر بمعني‌ دوري‌

جلد 5 - صفحه 74

‌است‌ (‌في‌ المضاجع‌) مضجع‌ خوابگاه‌ ‌است‌ ‌يعني‌ نزد ‌آنها‌ و ‌در‌ بستر ‌آنها‌ نخوابند و ‌از‌ ‌آنها‌ دوري‌ كنند ‌حتي‌ ترك‌ مكالمه‌ و معاشرت‌ و مؤاكلت‌ و امثال‌ اينها، و ‌اگر‌ ‌اينکه‌ ‌هم‌ مؤثر نشد وَ اضرِبُوهُن‌َّ نه‌ ضرب‌ مولم‌ مثل‌ زنجير ‌ يا ‌ چوب‌ ‌ يا ‌ ضرب‌ شديد بلكه‌ ضرب‌ ملائم‌ همين‌ اندازه‌ ‌که‌ تخويف‌ و تخفيف‌ و توهين‌ گردد ‌پس‌ ‌اگر‌ ‌در‌ طي‌ ‌اينکه‌ مراحل‌ دست‌ ‌از‌ نشوز ‌بر‌ داشتند و ‌در‌ تحت‌ اطاعت‌ آمدند فَإِن‌ أَطَعنَكُم‌ فَلا تَبغُوا عَلَيهِن‌َّ سَبِيلًا ديگر حق‌ تعرضي‌ بآنها نداريد و ‌با‌ كمال‌ عطوفت‌ و مهرباني‌ مراعات‌ ‌آنها‌ ‌را‌ بكنيد.

إِن‌َّ اللّه‌َ كان‌َ عَلِيًّا كَبِيراً كنايه‌ ‌از‌ اينكه‌ بعض‌ رجال‌ هستند ‌که‌ ‌خود‌ ‌را‌ بزرگ‌ ميشمارند و ترفع‌ ‌بر‌ زنها ميكنند و ‌آنها‌ ‌را‌ ذليل‌ و حقير و كوچك‌ ميپندارند ‌خدا‌ ميفرمايد علو و كبريايي‌ مختص‌ بذات‌ اقدس‌ ربوبي‌ ‌است‌ زيرا كلمه‌ (‌ان‌) و جمله‌ اسميه‌ و تقديم‌ كلمه‌ (اللّه‌) دلالت‌ ‌بر‌ ‌اينکه‌ معني‌ دارد نبايد ‌شما‌ ‌بر‌ ‌آنها‌ بزرگي‌ كنيد.

(آیه‌ 34)

سرپرستی‌ ‌در‌ نظام‌ خانواده‌. خانواده‌ یک‌ واحد کوچک‌ اجتماعی‌ ‌است‌ و همانند یک‌ اجتماع‌ بزرگ‌ باید رهبر و سر پرست‌ واحدی‌ داشته‌ ‌باشد‌، زیرا رهبری‌ و سرپرستی‌ دسته‌ جمعی‌ ‌که‌ زن‌ و مرد مشترکا ‌آن‌ ‌را‌ ‌به‌ عهده‌ بگیرند مفهومی‌ ندارد ‌در‌ نتیجه‌ مرد ‌ یا ‌ زن‌ یکی‌ باید «رئیس‌» خانواده‌ و دیگری‌ «معاون‌» و تحت‌ نظارت‌ ‌او‌ ‌باشد‌، قرآن‌ ‌در‌ اینجا تصریح‌ می‌کند ‌که‌ مقام‌ سرپرستی‌ باید ‌به‌ مرد داده‌ شود، می‌گوید: «مردان‌ سرپرست‌ و نگهبان‌ زنانند» (الرِّجال‌ُ قَوّامُون‌َ عَلَی‌ النِّساءِ).

البته‌ مقصود ‌از‌ ‌این تعبیر استبداد و اجحاف‌ و تعدی‌ نیست‌، بلکه‌ منظور رهبری‌ واحد منظم‌ ‌با‌ توجه‌ ‌به‌ مسؤولیتها و مشورتهای‌ لازم‌ ‌است‌.

جمله ‌بعد‌ ‌که‌ دو بخش‌ ‌است‌ ‌در‌ قسمت‌ اول‌ می‌فرماید: «‌این سرپرستی‌ ‌به‌ خاطر برتریهایی‌ ‌است‌ ‌که‌ (‌از‌ نظر نظام‌ اجتماع‌) خداوند ‌برای‌ بعضی‌ نسبت‌ ‌به‌ بعضی‌ دیگر قرار داده‌ ‌است‌» (بِما فَضَّل‌َ اللّه‌ُ بَعضَهُم‌ عَلی‌ بَعض‌ٍ).

و ‌در‌ قسمت‌ دوم‌ می‌فرماید: «و نیز ‌این سرپرستی‌ ‌به‌ خاطر تعهداتی‌ ‌است‌ ‌که‌ مردان‌ ‌در‌ مورد پرداختهای‌ مالی‌ ‌در‌ برابر زنان‌ و خانواده‌ ‌به‌ عهده‌ دارند» (وَ بِما أَنفَقُوا مِن‌ أَموالِهِم‌).

سپس‌ اضافه‌ می‌کند ‌که‌ زنان‌ ‌در‌ برابر وظایفی‌ ‌که‌ ‌در‌ خانواده‌ ‌به‌ عهده‌ دارند ‌به‌ دو دسته‌اند:

دسته اول‌: «و زنان‌ صالح‌، زنانی‌ هستند ‌که‌ متواضعند و ‌در‌ غیاب‌ (همسر ‌خود‌) حفظ اسرار و حقوق‌ ‌او‌ ‌را‌ ‌در‌ مقابل‌ حقوقی‌ ‌که‌ ‌خدا‌ ‌برای‌ آنان‌ قرار داده‌، می‌کنند» (فَالصّالِحات‌ُ قانِتات‌ٌ حافِظات‌ٌ لِلغَیب‌ِ بِما حَفِظَ اللّه‌ُ).

‌یعنی‌ مرتکب‌ خیانت‌ چه‌ ‌از‌ نظر مال‌ و چه‌ ‌از‌ نظر ناموس‌ و چه‌ ‌از‌ نظر حفظ شخصیت‌ شوهر و اسرار خانواده‌ ‌در‌ غیاب‌ ‌او‌ نمی‌شوند، و وظایف‌ و مسؤولیتهای‌ ‌خود‌ ‌را‌ ‌به‌ خوبی‌ انجام‌ می‌دهند.

دسته دوم‌: زنانی‌ هستند ‌که‌ ‌از‌ وظایف‌ ‌خود‌ سرپیچی‌ می‌کنند و نشانه‌های‌ ناسازگاری‌ ‌در‌ ‌آنها‌ دیده‌ می‌شود، مردان‌ ‌در‌ مقابل‌ ‌این گونه‌ زنان‌ وظایفی‌ دارند ‌که‌ باید مرحله‌ ‌به‌ مرحله‌ اجرا گردد، ‌در‌ مرحله اول‌ می‌فرماید: «زنانی‌ ‌را‌ ‌که‌ ‌از‌ طغیان‌ و سرکشی‌ ‌آنها‌ می‌ترسید پند و اندرز دهید» (وَ اللّاتِی‌ تَخافُون‌َ نُشُوزَهُن‌َّ فَعِظُوهُن‌َّ).

‌در‌ مرحله دوم‌ می‌فرماید: «‌در‌ صورتی‌ ‌که‌ اندرزهای‌ ‌شما‌ سودی‌ نداد، ‌در‌ بستر ‌از‌ ‌آنها‌ دوری‌ کنید» (وَ اهجُرُوهُن‌َّ فِی‌ المَضاجِع‌ِ).

و ‌در‌ مرحله سوم‌: ‌در‌ صورتی‌ ‌که‌ سرکشی‌ و پشت‌ پا زدن‌ ‌به‌ وظایف‌ و مسؤولیتها ‌از‌ حد بگذرد و همچنان‌ ‌در‌ راه‌ قانون‌شکنی‌ ‌با‌ لجاجت‌ و سرسختی‌ گام‌ بردارند، نه‌ اندرزها تأثیر کند، و نه‌ جدا شدن‌ ‌در‌ بستر، و کم‌ اعتنایی‌ نفعی‌ نبخشد، و راهی‌ جز «شدت‌ عمل‌» باقی‌ نماند «‌آنها‌ ‌را‌ تنبیه‌ بدنی‌ کنید» (وَ اضرِبُوهُن‌َّ).

مسلم‌ ‌است‌ ‌که‌ ‌اگر‌ یکی‌ ‌از‌ ‌این مراحل‌ مؤثر واقع‌ شود و زن‌ ‌به‌ انجام‌ وظیفه ‌خود‌ اقدام‌ کند مرد حق‌ ندارد بهانه‌گیری‌ کرده‌، ‌در‌ صدد آزار زن‌ برآید، لذا ‌به‌ دنبال‌ ‌این جمله‌ می‌فرماید: «‌پس‌ ‌اگر‌ ‌آنها‌ ‌از‌ ‌شما‌ اطاعت‌ کردند، راهی‌ ‌برای‌ تعدّی‌ ‌بر‌ ‌آنها‌ مجویید» (فَإِن‌ أَطَعنَکم‌ فَلا تَبغُوا عَلَیهِن‌َّ سَبِیلًا).

و ‌در‌ پایان‌ ‌آیه‌ مجددا ‌به‌ مردان‌ هشدار می‌دهد ‌که‌ ‌از‌ موقعیت‌ سرپرستی‌ ‌خود‌ ‌در‌ خانواده‌ سوء استفاده‌ نکنند و ‌به‌ قدرت‌ ‌خدا‌ ‌که‌ بالاتر ‌از‌ همه قدرتهاست‌ بیندیشند «زیرا خداوند بلند مرتبه‌ و بزرگ‌ ‌است‌» (إِن‌َّ اللّه‌َ کان‌َ عَلِیا کبِیراً).