آیه 194 سوره آل عمران

رَبَّنا وَ آتِنا ما وَعَدْتَنا عَلى‌ رُسُلِكَ وَ لا تُخْزِنا يَوْمَ الْقِيامَةِ إِنَّكَ لا تُخْلِفُ الْمِيعادَ (194)

تفسير اثنا عشرى، ج‌2، ص: 331

رَبَّنا وَ آتِنا: پروردگارا و عطا فرما ما را، ما وَعَدْتَنا عَلى‌ رُسُلِكَ‌: آنچه وعده فرمودى ما را به لسان انبياء خود كه آن نعيم جاودانى است، يا ما آمرزشى را طلبيم كه انبياء آن را براى ما خواستند، مانند حضرت نوح عليه السّلام كه: رَبِّ اغْفِرْ لِي وَ لِوالِدَيَّ وَ لِمَنْ دَخَلَ بَيْتِيَ مُؤْمِناً وَ لِلْمُؤْمِنِينَ وَ الْمُؤْمِناتِ‌. و حضرت ابراهيم عليه السّلام كه: ربّنا اغفر لى و لوالدىّ و للمؤمنين. و حضرت رسالت صلى اللّه عليه و آله و سلّم را كه امر فرمودى: و استغفر لذنبك و للمؤمنين.

وَ لا تُخْزِنا يَوْمَ الْقِيامَةِ: و رسوا مگردان ما را روز قيامت، يعنى به وسيله توفيق و لطف خاصه تو از ما چيزى صادر نشود كه مقتضى رسوائى ما باشد، و يا به جهت تفريط از ما، ما را در آن روز رسوا مفرما. إِنَّكَ لا تُخْلِفُ الْمِيعادَ:

بدرستى كه تو خلاف نفرمائى وعده خود را، كه آن اثابت مؤمن و اجابت دعاى او است. ابن عباس گفته: مراد به ميعاد، بعث بعد از موت است.

بيان: وجه مسئلت در انجاز وعده، با آنكه معلوم است كه البته خدا خلف وعده نفرمايد، به جهت آنست كه صدور اين كلام از متقيان بر وجه انقطاع و تضرع به درگاه سبحانى است. يا كلام به صور مسئلت، و مراد خبر است، يعنى بميران ما را با ابرار، زيرا ما مصدّقيم آنچه وعده فرمودى به لسان انبياى خود، و رسوا منما ما را، چون وعده تو، حق و منجز مى‌باشد.

انس بن مالك از حضرت پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم روايت نموده:

هر كه را خداى تعالى وعده ثواب فرمايد، البته منجز نمايد، و هر كه را وعده عقاب نمايد، مخيّر باشد در عفو و عقاب‌ «1».

در آثار آمده: هر كه را امرى محزون نمايد پنج مرتبه بگويد: «ربنا»، حق تعالى او را نجات فرمايد.

«1» بحار الانوار، جلد 5، صفحه 334، حديث اوّل‌

تفسير اثنا عشرى، ج‌2، ص: 332

حضرت صادق عليه السّلام فرمايد: هر كه را كارى پيش آيد و پنج مرتبه «ربنا» گويد، خدا مراد او را عطا، و از آنچه ترسد خلاصى مرحمت فرمايد.

عرض كردند: منشاء آن را بيان فرمائيد. حضرت اين آيات را تلاوت كرد و فرمود: حق تعالى اين دعوات را به بركت پنج كلمه «ربنا» كه در آنست اجابت فرمود.

رَبَّنا وَ آتِنا ما وَعَدْتَنا عَلى‌ رُسُلِكَ وَ لا تُخْزِنا يَوْمَ الْقِيامَةِ إِنَّكَ لا تُخْلِفُ الْمِيعادَ (194)

ترجمه‌

پروردگار ما و بده ما را آنچه را وعده دادى ما را بتوسط پيغمبر آنت و خوار مكن ما را روز قيامت همانا تو تخلف نميفرمائى وعده را.

تفسير

طلب وفا است از خدا بوعده خود كه بر لسان انبيا جارى شده نسبت به اعمال خير بندگان و يا طلب وفا است از خدا بوعده خود بر تصديق انبياء و طلب حفظ است از خدا نسبت بارتكاب اعمالى كه موجب خسران و خوارى و شرمسارى در روز قيامت شود و چون از طلب وفاى بوعد ممكن است توهم شود امكان تخلف از وعد و اين احتمال در ساحت مقدس ربوبى راه ندارد براى دفع آن تصريح شده بآنكه خداوند خلف وعده نميفرمايد بلكه بر ايمان و اعمال خيريه جزاى خير عنايت ميفرمايد در دنيا و آخرت و دعاى مؤمنين را با شرايط آن اجابت مى‌فرمايد و تكرار كلمه ربنا در اين آيات براى تأكيد و مبالغه در تضرع و ابتهال و دلالت بر استقلال مطالب و علو مسائل است و دعا چون توجه است از بنده بمولى عقلا محبوب بلكه وظيفه عبد است و شرعا مأمور به است و نيز دلالت بر خضوع و مسكنت از بنده نسبت‌

جلد 1 صفحه 552

بمولى دارد خواه از امورى باشد كه لازم الاجابه باشد مانند طلب انجاز وعد يا اجابت دعا يا ترحم بر اهل استحقاق خواه نباشد مانند ساير مسئولات علاوه بر آنكه شخص هر قدر مواظب اعمال خود باشد باز احتمال خلل و قصور و تقصير در مقام امتثال مى دهد لذا نميتواند اتكال بعمل پيدا كند بلكه بايد مستظهر بفضل و احسان الهى باشد و نيز احتمال سلب توفيق و سوء عاقبت از براى هر كس ميرود لذا طلب انجاز وعد از خداوند در حكم طلب توفيق بر طاعت و ثبات در ايمان است و بنظر حقير نكته مهم تكرار آنستكه خداوند ميخواهد به بندگان تعليم فرمايد كه اگر آنها پنج مرتبه پى در پى خدا را بخوانند بعد از ذكر و فكر و تسبيح و تقديس مناسب است در تمام دفعات بفكر آخرت باشند و حاجت اخروى را طلب نمايند چونكه امور دنيوى خوب و بد آن آنقدر و قابليت را ندارد كه شخص اهتمام بآن داشته باشد اگرچه تمام حوائج را بايد از خداوند مسئلت نمود لكن همت را بايد عالى نمود و از عالى طلب عالى كرد و در مجمع از پيغمبر (ص) روايت نموده است كه واى بحال كسيكه اين آيات را بزبان جارى كند و تأمل در آنها ننمايد و نيز از ائمه معصومين عليهم- السلام نقل نموده كه امر فرموده‌اند بقرائت اين پنج آيه كه اول آنها ان فى خلق- السموات و الارض است وقت بر خواستن براى نماز شب و در وقت خوابيدن و بعد از نماز صبح و نيز روايت شده كه كسيكه محزون كند او را امرى پس پنج مرتبه بگويد ربنا خداوند نجات ميدهد او را از آنچه بترسد و بنظر حقير اشاره به تلاوت اين آيات است.

رَبَّنا وَ آتِنا ما وَعَدتَنا عَلي‌ رُسُلِك‌َ وَ لا تُخزِنا يَوم‌َ القِيامَةِ إِنَّك‌َ لا تُخلِف‌ُ المِيعادَ (194)

پروردگار ‌ما و ‌بما‌ مرحمت‌ فرما آنچه‌ ‌را‌ ‌که‌ وعده‌ فرموده‌اي‌ ‌بما‌ بتوسط انبياء ‌خود‌ و ‌ما ‌را‌ فرداي‌ قيامت‌ مفتضح‌ و رسوا مفرما محققا تو خلف‌ وعده‌ نمي‌فرمايي‌

(مسئلة مشكلة)

و ‌ان‌ اينست‌ ‌که‌ ‌بعد‌ ‌از‌ علم‌ ‌به‌ اينكه‌ خلف‌ وعده‌ قبيح‌ ‌است‌ و محال‌ ‌است‌ ‌از‌ ‌خدا‌ صادر شود ‌پس‌ چه‌ معني‌ دارد طلب‌ كردن‌ ‌از‌ ‌خدا‌ ‌به‌ اينكه‌ بوعده‌هايي‌ ‌که‌ داده‌اي‌

جلد 4 - صفحه 462

عمل‌ فرما، البته‌ عمل‌ ميكند و تخلف‌ نميفرمايد و جاي‌ سؤال‌ نيست‌.

و ‌در‌ جواب‌ ‌اينکه‌ اشكال‌ مفسرين‌ چهار وجه‌ گفته‌اند ‌هر‌ يك‌ جوابي‌ داده‌اند ‌که‌ ‌اينکه‌ وجوه‌ بنظر تمام‌ نيست‌ لذا ‌ما ‌از‌ نقل‌ ‌آنها‌ خودداري‌ ميكنيم‌ چون‌ كلمات‌ ‌آنها‌ ‌از‌ روي‌ مدرك‌ صحيح‌ نيست‌ و اجتهادات‌ ظنيه‌ و استحسانات‌ ‌است‌ و ‌در‌ حقيقت‌ جواب‌ ميپردازيم‌، و ‌ان‌ ‌اينکه‌ ‌است‌ ‌که‌ وعده‌هاي‌ الهي‌ باهل‌ ايمان‌ ‌از‌ مثوبات‌ اخروي‌ و نعم‌ دنيوي‌ فقط شرطش‌ ايمان‌ و تقوي‌ و عمل‌ صالح‌ نيست‌ بلكه‌ شرط ديگري‌ ‌هم‌ دارد ‌که‌ جز ‌خدا‌ و ‌رسول‌ و اوصياء ‌او‌ نميدانند و ‌آن‌ موافات‌ ‌است‌ ‌يعني‌ بقاء ايمان‌ ‌تا‌ آخرين‌ نفس‌ و احدي‌ نميداند ‌که‌ عاقبت‌ امرش‌ بكجا ميكشد، چه‌ بسا اشخاص‌ بسيار خوب‌ ‌که‌ مورد تعجب‌ ديگران‌ ميشوند آخر عمر بي‌ايمان‌ ‌از‌ دنيا ميروند مثل‌ زبير و امثال‌ ‌او‌، و ‌اينکه‌ سؤال‌ و دعاء ‌براي‌ حفظ ايمان‌ ‌که‌ ‌تا‌ آخرين‌ نفس‌ ‌باشد‌ ‌تا‌ مشمول‌ وعده‌هاي‌ تو بشويم‌، لذا عرض‌ ميكنند رَبَّنا وَ آتِنا ما وَعَدتَنا عَلي‌ رُسُلِك‌َ تعبير بجمع‌ ‌براي‌ اينست‌ ‌که‌ مقاله‌ انبياء و رسل‌ تماما يكيست‌ ‌که‌ سعادت‌ منوط بايمان‌ و اطاعت‌ ‌است‌، و شقاوت‌ مربوط بكفر و مخالفت‌ ‌است‌ وَ لا تُخزِنا يَوم‌َ القِيامَةِ معناي‌ خزي‌ گذشت‌، و قيد يوم القيمة ‌براي‌ ‌هر‌ دو جمله‌ ‌است‌ ايتاء ‌ما وعد و عدم‌ الخزي‌ إِنَّك‌َ لا تُخلِف‌ُ المِيعادَ زيرا قبيح‌ ‌است‌ و ‌از‌ تو محال‌ ‌است‌.

463

]

(آیه 194)- آنها در آخرین مرحله و پس از پیمودن راه توحید و ایمان به رستاخیز و اجابت دعوت پیامبران و انجام وظایف و مسؤولیتهای خویش از خدای خود تقاضا می‌کنند و می‌گویند اکنون که ما به پیمان خویش وفا کردیم «بار الها! آنچه را تو به وسیله پیامبرانت به ما وعده فرمودی (و مژده دادی) به ما مرحمت کن، و ما را در روز رستاخیز رسوا مگردان، زیرا تو هر چه را وعده دهی تخلّف‌ناپذیر است» (رَبَّنا وَ آتِنا ما وَعَدْتَنا عَلی رُسُلِکَ وَ لا تُخْزِنا یَوْمَ الْقِیامَةِ إِنَّکَ لا تُخْلِفُ الْمِیعادَ).

پنج آیه فوق از فرازهای تکان دهنده قرآن است که مجموعه‌ای از معارف دینی آمیخته با لحن لطیف مناجات و نیایش، در شکل یک نغمه آسمانی می‌باشد، و در روایات اهل بیت علیهم السّلام نیز دستور داده شده که هر کس برای نماز شب بر می‌خیزد این آیات را تلاوت کند.