آیه 174 سوره آل عمران

فَانْقَلَبُوا بِنِعْمَةٍ مِنَ اللَّهِ وَ فَضْلٍ لَمْ يَمْسَسْهُمْ سُوءٌ وَ اتَّبَعُوا رِضْوانَ اللَّهِ وَ اللَّهُ ذُو فَضْلٍ عَظِيمٍ (174)

فَانْقَلَبُوا بِنِعْمَةٍ مِنَ اللَّهِ‌: پس بازگشتند از «بدر» به نعمتى از جانب خدا كه ثبات بر ايمان و عاقبتى به خير و ثواب عظيم باشد، وَ فَضْلٍ‌: و زيادتى قرب نزد خدا و رسول، يا افزونى در ربح تجارت كه وقتى به بدر آمدند، موسم تجارت بود، با اهل بوادى و كاروان معامله نمودند و فايده بسيار بردند. لَمْ يَمْسَسْهُمْ سُوءٌ: نرسيد ايشان را مكروهى از قتل و جرح و هزيمت، وَ اتَّبَعُوا رِضْوانَ اللَّهِ‌: و پيروى نمودند خشنودى خدا را كه مناط فوز در آن است، به جهت جرأت خروج از مدينه با وجود جروح و قروح براى امتثال فرمان حضرت. وَ اللَّهُ ذُو فَضْلٍ عَظِيمٍ‌: و خداوند صاحب فضل بزرگ است به دفع مشركان و توفيق مبارزت مؤمنان.

تتمه: در خصال صدوق رضوان اللّه عليه از حضرت صادق عليه السّلام مروى است فرمود: عجب دارم از آنكه از چهار چيز بترسد، چگونه پناه نبرد به چهار چيز:

1- عجب دارم از كسى كه بترسد از مكر دشمن، چگونه پناه نبرد به كلمه‌ حَسْبُنَا اللَّهُ وَ نِعْمَ الْوَكِيلُ‌. پس بدرستى كه خداى عز و جل در عقب آن فرمايد:

فَانْقَلَبُوا بِنِعْمَةٍ مِنَ اللَّهِ وَ فَضْلٍ‌.

2- عجب دارم از كسى كه مغموم گردد، چگونه پناه نبرد، به قول خداى عز و جل: لا إِلهَ إِلَّا أَنْتَ سُبْحانَكَ إِنِّي كُنْتُ مِنَ الظَّالِمِينَ‌. پس بدرستى كه خداوند عز و جل فرمايد به عقب آن: فَاسْتَجَبْنا لَهُ وَ نَجَّيْناهُ مِنَ الْغَمِّ وَ كَذلِكَ نُنْجِي الْمُؤْمِنِينَ‌.

3- عجب دارم از كسى كه مكر شود به او، چگونه پناه نبرد به فرمايش:

وَ أُفَوِّضُ أَمْرِي إِلَى اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ بَصِيرٌ بِالْعِبادِ. پس بدرستى كه خداوند جلّ و تقدّس فرمايد به عقب آن: فَوَقاهُ اللَّهُ سَيِّئاتِ ما مَكَرُوا.

تفسير اثنا عشرى، ج‌2، ص: 306

4- عجب دارم از كسى كه بخواهد دنيا و زينت آن را، چگونه پناه نبرد به فرمايش خداى تعالى: ما شاءَ اللَّهُ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ‌، پس بدرستى كه خداوند عزّ اسمه فرمايد به عقب آن: إِنْ تَرَنِ أَنَا أَقَلَّ مِنْكَ مالًا وَ وَلَداً فَعَسى‌ رَبِّي أَنْ يُؤْتِيَنِ خَيْراً مِنْ جَنَّتِكَ‌. «1»

فَانْقَلَبُوا بِنِعْمَةٍ مِنَ اللَّهِ وَ فَضْلٍ لَمْ يَمْسَسْهُمْ سُوءٌ وَ اتَّبَعُوا رِضْوانَ اللَّهِ وَ اللَّهُ ذُو فَضْلٍ عَظِيمٍ (174)

ترجمه‌

پس برگشتند بنعمتى از خدا و فضلى مس ننمود آنها را بدى و پيروى كردند خوشنودى خدا را و خدا صاحب فضلى است بزرگ..

تفسير

پس مراجعت نمودند از بدر صغرى با نعمت سلامت و عافيت و ثبات قدم در ايمان و قوت و كمال آن و فوائد تجارت و مزيد شوكت و عظمت آنها در انظار

جلد 1 صفحه 536

كفار و هيچ آسيب و صدمه هم در آن سفر بر آنها وارد نشد و خدا و پيغمبر را از خودشان خوشنود نمودند و تمام اينها بتوفيق و تأييد و فضل خداوند بود كه بآنها قوت ايمان و قوت قلب و قوت بدن عنايت فرمود كه با جرأت و جلادت خارج شدند و بسلامت و عزت وارد و در دنيا و آخرت سودمند گشتند و محتمل است شامل شود مراجعت از حمراء الاسد را كه شرح آن در تفسير آيه الذين استجابوا گذشت و بنابر اين مراجعت نمودند با نعمت سلامت و ثبات قدم در ايمان و محفوظ ماندن از حمله و تعرض كفار و خوشنودى خدا و رسول از آنها و بهبودى جراحات آنها بفضل الهى و توفيق سبحانى در تمام اين امور و مخفى نماند كه بين دو روايت مذكوره در تفسير آن آيه و آيه بعد تعارضى نيست زيرا كه ممكن است كه نعيم بن مسعود دو مرتبه آمده باشد و تخويف كرده باشد و كلمه حسبنا اللّه دو مرتبه گفته شده باشد و ببركت اين كلمه مباركه دو مرتبه نعمت و فضل الهى شامل حال مسلمين شده باشد چنانچه از حضرت صادق (ع) روايت شده است كه تعجب ميكنم از كسيكه از چهار چيز ميترسد چرا پناه بچهار چيز نمى‌برد اگر از دشمن ميترسد بايد بگويد حسبنا- اللّه و نعم الوكيل و اگر از مكر كفار ميترسد بايد بگويد افوض امرى الى اللّه و اگر غم و پريشانى باو روى نموده بگويد لا اله الا انت سبحانك انى كنت من الظالمين و اگر زيادى مال را طالب باشد بگويد ما شاء اللّه لا قوة الا باللّه چون در تمام اين كلمات در اين موارد خداوند در قرآن وعده خير و اجابت فرموده و موارد آن را بيان فرمودند.

فَانقَلَبُوا بِنِعمَةٍ مِن‌َ اللّه‌ِ وَ فَضل‌ٍ لَم‌ يَمسَسهُم‌ سُوءٌ وَ اتَّبَعُوا رِضوان‌َ اللّه‌ِ وَ اللّه‌ُ ذُو فَضل‌ٍ عَظِيم‌ٍ (174)

‌پس‌ برگشتند بنعمت‌ ‌از‌ خداوند و فضل‌ ‌او‌ و هيچگونه‌ سويي‌ ‌بر‌ ‌آنها‌ نبود و متابعت‌ نمودند خشنودي‌ ‌خدا‌ ‌را‌ و خداوند صاحب‌ فضل‌ عظيم‌ ‌است‌.

فَانقَلَبُوا ‌يعني‌ مراجعت‌ كردند ‌از‌ بدر صغري‌.

بِنِعمَةٍ مِن‌َ اللّه‌ِ تنوين‌ تنكير دلالت‌ دارد ‌بر‌ بزرگي‌ نعمت‌ ‌که‌ همان‌ القاء رعب‌ ‌بود‌ ‌در‌ قلوب‌ مشركين‌ و شهامت‌ و شجاعت‌ مؤمنين‌ ‌در‌ نظر ‌آنها‌ و عظمت‌ مسلمين‌ و خفت‌ و حقارت‌ مشركين‌.

جلد 4 - صفحه 433

و فضل‌ منافع‌ تجارتي‌ ‌که‌ ‌در‌ ‌اينکه‌ مسافرت‌ نصيب‌ ‌آنها‌ شد.

لَم‌ يَمسَسهُم‌ سُوءٌ كوچكترين‌ مصيبتي‌ ‌بر‌ ‌آنها‌ وارد نشد.

وَ اتَّبَعُوا رِضوان‌َ اللّه‌ِ و ‌اينکه‌ مسافرت‌ موجب‌ خشنودي‌ الهي‌ ‌بود‌ زيرا اعلاء كلمه‌ اسلام‌ و استخفاف‌ كفر و شرك‌ و اطاعت‌ امر الهي‌ و ظهور ثبات‌ قدم‌ و قوّت‌ ايمان‌ مؤمنين‌ ‌بود‌.

وَ اللّه‌ُ ذُو فَضل‌ٍ عَظِيم‌ٍ عنايات‌ و تفضلات‌ الهي‌ بسيار ‌با‌ عظمت‌ ‌است‌.

]

(آیه 174)- به دنبال آن ایمان و پایمردی آشکار، قرآن در این آیه نتیجه

ج1، ص351

عمل آنها را بیان کرده، چنین می‌گوید: «آنها از این میدان، با نعمت و فضل پروردگار برگشتند» (فَانْقَلَبُوا بِنِعْمَةٍ مِنَ اللَّهِ وَ فَضْلٍ).

سپس به عنوان تأکید می‌فرماید: «آنها در این جریان، کوچکترین ناراحتی ندیدند» (لَمْ یَمْسَسْهُمْ سُوءٌ). با این که «خشنودی خدا را به دست آوردند و از فرمان او متابعت کردند» (وَ اتَّبَعُوا رِضْوانَ اللَّهِ). «و خداوند، فضل و انعام بزرگی دارد که در انتظار مؤمنان واقعی و مجاهدان راستین است» (وَ اللَّهُ ذُو فَضْلٍ عَظِیمٍ).