حرص

«حرص» حالتی نفسانی است که انسان را به جمع آوری آنچه نیاز ندارد برمی انگیزد، بدون آن که به حدّ و مقدار معینی اکتفا کند. انسان حریص به هر اندازه از مال دنیا بهره مند باشد باز هم به خاطر نداشته هایش احساس فقر می کند و برای رهایی از این احساس خود را به زحمت انداخته و به هر کار ذلت باری تن می دهد. ضعف ایمان و حب دنیا از مهمترین عوامل ایجاد این بیماری روحی به شمار می آید.

مفهوم حرص

حرص که مفهومی نزدیک به «طمع» دارد، در لغت به معنای علاقه شدید و زیاده روی در آزمندی و میل و اراده است. و در اصطلاح در واقع حالت و صفتی نفسانی است که انسان را به جمع آوری آنچه نیاز ندارد برمی‌انگیزد، بدون آن که به حدّ و مقدار معینی اکتفا کند، چون حریص هرگز به حدی که در آنجا توقف کند، منتهی نمی‌شود.

حرص مانند سایر صفات انسانی یک سرمایه الهی است که در وجود انسان قرار داده شده است تا در مسیر کمال یاری اش کند. حرص از فروع حب ذات است که برای حق طلبی و کسب نهایت خیر و دفع همه شرور به انسان انگیزه می دهد. در واقع صفت حرص وقتی در مسیر صحیح هدایت شده باشد باعث می شود انسان از کار خیر سیر نشود و برای کسب هر چه بیشتر رضای الهی و درجات بهشت نهایت تلاش خودش را به کار گیرد و همه موانع راه کمالش را برطرف نماید. امیرالمؤمنین علی (ع) در این باره می فرمایند: «لَا حِرْصَ کالْمُنَافَسَةِ فِی الدَّرَجَات‏» ھیچ حرصی [در شایستگى] ھمانند رقابت براى رسیدن به درجات عالیه نیست!

از سوی دیگر، همین صفت وقتی از مسیر سازنده اش خارج شود و رنگ شیطانی بگیرد به یکی از رذایل اخلاقی مهلک تبدیل می شود. و این در صورتی است که انسان خیر خود را در منفعت دنیا می بیند و برای کسب دنیا خودش را هلاک می کند. چنین انسانی آنقدر در طلب دنیا اشتیاق نشان می دهد که از هر راهی هر چند خلاف رضای خداوند باشد به جمع مال می پردازد و سیری ناپذیری او باعث می شود تمام عمرش را در این راه صرف کند. این حرص همان حرصی است که در آیات و روایات اسلامی مذموم و ریشه بسیاری از بداخلاقی ها شمرده شده است. چنانکه امام علی علیه السلام فرمودند: «اَلحِرصُ موقِعٌ فى کثیرِ العُیوبِ»؛ حرص انسان را به عیب هاى زیادى مبتلا مى کند.

ریشه‌های حرص

زمینه هایی که موجب پیدا شدن حرص در وجود انسان می شود عبارتند از:

حب دنیا:

امام علی (ع) می فرماید: «مَن لَهِجَ قَلبُهُ بِحُبِّ الدُّنیا التاطَ مِنها بِثَلاثٍ، هَمٌّ لا یغُبُّهُ وَ حِرصٌ لایترِکهُ وَ أَمَلٌ لا یدرِکه»؛ هرکس حب دنیا داشته باشد به سه درد مبتلا می شود: ۱- اندوهی که رهایش نمی کند. ۲- حرصی که از او دست بر نمی دارد. ۳- آرزویی که بدان نمی رسد.

سوءظن و بدبینی به خدا:

کسی که به تأمین روزی الهی اطمینان ندارد و به رزاق بودن خداوند شک دارد، همیشه نگران فقر در آینده است و به همین جهت در جمع آوری مال حرص می ورزد. امام علی (ع) در نامه ای به مالک اشتر می نویسد: «انَّ البُخلَ وَ الجُبنَ وَ الحِرصَ غَرائِزٌ شَتّی یجمَعُهَا سُوءُ الظَّنِّ بِاللّهِ»؛ بخل و ترس و حرص، غرایز مختلفی هستند که ریشه در بدگمانی به خدا دارند.

جهل و نادانی:

امام علی (ع) می فرماید: «الحِرصُ وَ الشَّرَةُ وَ البُخلُ نَتیجَةُ الجَهلِ»؛ حرص و ولع و بخل، نتیجه جهل و نادانی است.

ضعف ایمان:

امام علی (ع) می فرماید: «شِدَّةُ الحِرصِ مِن قُوَّةِ الشَّرة وَ ضَعفِ الدّینِ» حرص زیاد، از قدرت هوس و ضعف دینداری است.

آثار حرص

وجود حرص در قلب انسان آثار و پیامدهای مهلکی دارد که برخی از آنها عبارتند از:

احساس دائم فقر:

سیری ناپذیری انسان حریص باعث می شود هر اندازه از مال دنیا بهره مند باشد، باز هم به خاطر نداشته هایش احساس فقر کند. امام علی (ع) می فرماید: «الحریص فَقیر ولو مَلک الدنیا بِحَذافیرها» آدم حریص، فقیر است هرچند تمام دنیا را مالک شود.

در واقع تا زمانی که خواسته های انسان محدود نشود، احساس غنا و بی نیازی نخواهد داشت. امام علی (ع) می فرمایند: «اغنَی الغنا مَن لَم یکن لِلحرص اسیر» از همه بی نیازتر، کسی است که اسیر حرص نشود.

زحمت ابدی:

اشتیاق بی اندازه انسان حریص باعث می شود تمام عمر خودش را برای کسب منافع بیشتر مادی به زحمت بیندازد و حتی هیچ زمانی فرصت استفاده از آن را نیابد. امام علی (ع) می فرماید: «الحِرصُ مِفتاحُ التَّعَبِ»؛ حرص کلید رنج است.

ذلیل شدن:

حرص، شخصیت انسان را درهم می شکند و ارزش او را در انظار مردم پایین می آورد. امام علی (ع) فرمود: «الْحِرْصُ ینْقُصُ قَدْرَ الرَّجُلِ وَ لَا یزِیدُ فِی رِزْقِه» حرص، ارزش آدمی را پایین می آورد، بدون آن که چیزی بر روزی او بیفزاید.

سرچشمه گناهان:

حرص، از اموری است که سرچشمه بسیاری از گناهان می شود؛ از جمله دروغ، عدم مراعات حلال و حرام، پایمال کردن حقوق مردم و آلوده شدن به انواع ظلم و ستم ها. امام علی (ع) می فرماید: «الحِرصُ و الکبرُ و الحَسَدُ دَواعٍ إلَى التَّقحُّمِ فی الذُّنوبِ» آزمندى و تکبّر و حسادت، انگیزه هاى فرو رفتن در گناهانند. و نیز می فرمایند امام علی (ع) می فرماید: «لا حَیاءَ لِحَریص» انسان حریص، شرم و حیا ندارد.

علاج حرص

حرص نیز مانند دیگر رذایل اخلاقی انسان را به پستی و انحطاط می‌کشاند، لذا باید برای نجات یافتن از عواقب شوم آن به درمان این رذیله پرداخت، برای علاج حص دو راه وجود دارد:

• علاج علمی: در این مورد انسان باید خوبی و شرافت و عزت نفس و فضیلت و آزادگی را که در قناعت نهفته است به یاد آورد و بدی و پستی و تحمل خواری و ذلت و پیروی از هوای نفس را نیز داشته باشد و ببیند که مال اندوزی چه آفات دنیوی و اخروی دارد و این که هر چه جمع کند، روزی می‌گذارد و می‌رود.
• علاج عملی: در زندگی میانه روی کند و درهای مخارج را تا هر جا که ممکن است ببندد و به اندازه ضرورت اکتفا کند و اهل و خانواده خود را نیز به این روش عادت دهد تا این که بتواند قانع زندگی کند و صفت پست حرص را در وجودش ریشه کن کند.

پانویس

منابع

• محبوبه محجوب، حرص، دانشنامه پژوهه، تاریخ بازیابی: ۲۹/۷/۱۳۹۱.
• اخلاق در قرآن، آیت الله مکارم شیرازی.

مطالب مرتبط

• طمع