زنگبار

زنگبار، از جزایر مهم تانزانیا و پایتخت منطقه نیمه‌خودمختار این سرزمین است. ۹۸ درصد جمعیت این جزیره را مسلمانان تشکیل می‌دهند. پیشینۀ تشیع در زنگبار به قرن دهم میلادی و مهاجرت شیرازی‌ها از ایران برمی‌گردد، علاوه بر شیعیان بومی، گروهی از شیعیان خوجه اثناعشری، نیز در زنگبار زندگی می‌کنند.

تاریخ سیاسی

جزیره زنگبار از ۵۰۰ سال پیش از میلاد مسیح پذیرای جهانگردان ایرانی، چینی، یهودی، آشوری و... بوده است که این اقوام مختلف عمدتاً با هدف تجارت وارد این منطقه شده‌اند. پس از ظهور اسلام برخی تجار عرب، با هدف فروش کالاهای تجاری خود، وارد زنگبار شدند. دین اسلام به وسیله این تجار عرب معرفی شد. در قرن دهم میلادی گروهی از ایرانیان از شیراز وارد این جزیره شدند که با سکونت خود تأثیر عمیقی بر تاریخ و فرهنگ زنگبار گذاشتند.

در قرن ۱۵ میلادی پرتغالی‌ها بر این جزیره و مناطقی از شرق آفریقا مسلط شدند، در ۱۶۹۷ م اعراب عمانی، پرتغالی‌ها را از این جزیره بیرون کردند و در ۱۸۴۰ پایتخت سلاطین عمانی از مسقط به زنگبار منتقل شد. حاکمیت اعراب عمانی از اواخر قرن نوزدهم با ورود انگلیس و آلمان جنبه تشریفاتی پیدا کرد و پس از جنگ جهانی اول زنگبار رسماً تحت قیومیت انگلستان درآمد. در ۱۹۶۳م انگلستان استقلال این جزیره را به رسمیت شناخت ولی از واگذاری حکومت به سیاهان خودداری کرد و مجددا اعراب حاکمیت این جزیره را در دست گرفتند. این امر ناخشنودی سیاهان را در پی داشت آنان به رهبری عبیدی کرومه با کودتای ۱۹۶۴ حکومت را در دست گرفتند و با اتحاد زنگبار و تانگانیا کشور تانزانیا تشکیل شد. مردم زنگبار از این کودتا به انقلاب ۱۹۶۴ یاد می‌کنند.

پیشینه اسلام

جزیره زنگبار محل ورود مسلمانان به شرق افریقا بوده است. نخستین گروه مسلمانان در زمان عبدالملک مروان وارد این جزیره شدند. پس از آن نیز گروهی از بازرگانان عرب در قرن‌های هفتم و هشتم میلادی به زنگبار آمدند.

پیشینه تشیع

در قرن دهم میلادی گروهی از ایرانیان به سرپرستی علی بن حسین شیرازی با مهاجرت از شیراز در زنگبار و جزایر اطراف آن اقامت گزیدند که بر طبق شواهد موجود شیعه بوده‌اند. آنان امپراطوری زنج یا زنگ را، ابتدا در زنگبار و سپس با مرکزیت کیلوا پایه‌ریزی کردند. نام حاکمان آنان در کتاب السلوة فی الاخبار الکلوه آمده است. مسجد کیزیمکاری از قدیمی‌ترین مساجد در جنوب زنگبار یادگار آن دوران است. این دولت در اواخر قرن پانزدهم میلادی(نهم هجری) به دست مهاجمان پرتغالی بر افتاد. درباره انگیزۀ مهاجرت شیرازی‌ها نظر یکسانی وجود ندارد.

در قرن ۱۸ میلادی حکام عمانی توانستند با شکست پرتغالی‌ها به زنگبار دست یابند. گروهی از شیعیان ایرانی و بحرینی در ملازمت سلطان عمانی وارد این جزیره شدند. از جمله این افراد کلبعلی خان بود که پیش از مهاجرت به زنگبار در ارتش ایران خدمت می‌کرده است. وی فرماندهی ارتش زنگبار را در سلطنت سلطان مجید عمانی بر عهده گرفت. کلبعلی خان زمینی را در زنگبار وقف قبرستان شیعیان کرد. وی همچنین مسجدی را که قبلا متعلق به اباضیه بوده تبدیل به امام باره برای شیعیان کرد.

کلبعلی خان به یکی از افسران خود دستور داده بود تا در اذان شهادت ثالثه را نیز بگوید. او در ۱۲۹۲ق درگذشت و بر سنگ قبرش شعر ذیل حک شده بود. نقل شده است وی در ذیل نامه‌های اداریش نیز این شعر را مهر می‌کرده است.:

مسجدی قدیمی و متروکه در جوار قبرستان قدیمی شیعیان در زنگبار وجود دارد که بر روی لوحه سنگی وضوخانه آن عبارت «این مسجد را کربلائی علی خان رئیس جنگی که اینجا بوده است تأسیس کرده است» نوشته شده است. چند سال پس از درگذشت کلبعلی خان، ایرانی دیگری به نام احمد بن نعمان «حسینیه المعطم» را در زنگبار احداث نمود. سنگ نبشته‌ای در موزه زنگبار منسوب به وی یا یکی دیگر از ایرانیان در زنگبار موجود است که خطوط ذیل به عربی بر آن حکاکی شده است:

در زمان فتحعلی شاه قاجار(۱۷۹۸-۱۸۳۵) گروهی از ایرانیان وارد زنگبار شدند، از جمله شهربانو بیگم (شهرزاد) دختر فتحعلی شاه، که به عقد یکی از سلاطین عمانی حاکم بر زنگبار درآمد. به دستور او حمام کیدیچی(حمام ایرانی) در آنجا احداث شد. بنای موسوم به حافظیه در میدان مرکزی زنگبار واقع است که از بنای روی مقبره حافظ در شیراز کپی‌برداری شده است.

شیعیان خوجه

هر چند اساس مذهب تشیع در شرق آفریقا و به ویژه زنگبار و نواحی اطراف آن به دوران حکومت شیرازی‌ها بر‌می‌گردد؛ اما پس از زوال امپراطوری زنج نیز، گروهی از شیعیان به صورت پراکنده به این منطقه مهاجرت کردند. از سال‌های ۱۸۷۰م گروهی از شیعیان خوجه اثناعشری از ایالت گجرات و کچ هند به این جزیره مهاجرت کردند. دوجی جمال از شخصیت‌های خوجه اثناعشری، از آیت الله زین العابدین مازندرانی، خواست تا کسی را برای ارشاد خوجه‌ها به زنگبار بفرستد، در پی موافقت آیت الله مازندرانی، سید عبدالحسین مرعشی شوشتری در ۱۸۸۵م به زنگبار اعزام شد.

جماعات زنگبار نخستین و قدیمی‌ترین جماعت‌های شیعیان خوجه اثناعشری‌اند که در ۱۸۸۲م و چند سال پیش از جماعت بمبئی تأسیس شده‌اند.

وضعیت شیعیان زنگبار

زنگبار تا پیش از انقلاب ۱۹۶۳م از پرجمعیت‌ترین مراکز تجمع شیعیان خوجه اثناعشری بود. مراسم سوگواری دهه محرم با تشریفات ویژه‌ای برگزار می‌شد و خوجه‌های ساکن این جزیره و شهرهای تانزانیا در آن شرکت می‌کردند. تحرک آنان تا پیش از انقلاب این جزیره و اتحاد آن با تانزانیا ۱۹۶۴م ادامه یافت. ولی پس از آن، به سبب برخی تنگناها و فشارهای سیاسی، بیش از ۹۰ تا ۹۵ درصد خوجه های اثناعشری به تانزانیا، کنیا، اوگاندا، ماداگاسکار، اروپا و امریکای شمالی رفتند. از مجموع هزاران خوجه اثناعشری که در زنگبار زندگی می‌کردند، کمتر از ۵۰ خانواده باقی مانده است. شماری اثناعشری، برخی بومی و اندکی نیز آقاخانی و بهره در آنجا هستند. هر ساله در این جزیره جشن نیمه شعبان، روز ولادت حضرت زهرا(س) و عزاداری محرم برگزار می‌شود. شیعیان زنگبار از لحاظ اقتصادی وضعیت نسبتاً خوبی دارند و منطقه کیپوندا متعلق به آنان است.

شیعیان خوجه در قالب دو جماعت قوة الاسلام و حجت الاسلام زیر نظر فدراسیون افریقا فعالیت می‌کنند؛ سازمان بلال مسلم و جماعت اسلامی تانزانیا در این جزیره شعبه‌هایی دارند. شیعیان خوجه مقیم زنگبار به زبان سواحیلی و انگلیسی مسلط‌اند.

مبلغان شیعه

• سید عبدالحسین مرعشی (درگذشته ۱۹۰۵ م)، از روحانیان ایرانی مقیم نجف و از شاگردان زین العابدین مازندرانی بود که در ۱۳۰۱ق ۱۸۸۵م برای تبلیغ راهی زنگبار شد.
• سید حسین شوشتری؛ فرزند خواندۀ سید عبدالحسین مرعشی و از شاگران میرزا خلیل بود که پس از درگذشت سید عبدالحسین شوشتری به زنگبار مهاجرت نمود و حدود ۳۰ سال رهبری شیعیان زنگبار و نواحی اطراف را بر عهده داشت. پس از انقلاب زنگبار و اخراج ایرانیان از این جزیره، چهار تن از نواده‌های او توسط نیروهای امنیتی به زور به عقد برخی شورای انقلاب زنگبار درآمدند.
• سید محمدحسین ناشر الاسلام، طی دهه‌های ۵۰ و ۶۰ میلادی برای انجام فعالیت‌های تبلیغی، از سوی آیت الله بروجردی به زنگبار اعزام شد؛ نوادگان او در زنگبار زندگی می‌کنند.
• سید محمدمهدی شوشتری؛ فرزند سید حسین شوشتری بود که پس از درگذشت پدر، رهبری شیعیان را در این جزیره بر عهده گرفت و برای نخستین بار قرآن را به سواحیلی ترجمه کرد. او آخرین روحانی ایرانی در این جزیره بود که در ۱۹۹۷م درگذشت.
• سید محمود مرعشی (درگذشته ۱۴۰۸ق)، به دعوت برخی از بستگانش از سادات مرعشی مدتی برای تبلیغ به این شرق آفریقا از جمله زنگبار مهاجرت کرد.

مساجد و مراکز شیعی

• مسجد کیزیمکازی؛ قدیمی‌ترین مسجد موجود در زنگبار است که در ذی القعده ۵۰۰ ق- ۱۱۰۷م و چند سال پس از ورود شیرازی‌ها به این منطقه به دستور یکی از سلاطین شیرازی ساخته شده است. بر کاشی‌کاری‌های این مسجد نام اهل بیت(ع) حک شده و کتبیه موجود در آن به خط کوفی بوده است. این مسجد تماماً از سنگ ساخته شده است و در داخل آن گچ بری‌هایی به سبک مساجد دوره سلجوقی در ایران وجود دارد. گفته شده است که معمار این مسجد شخصی به نام کیزی بوده است که پس از ساخت مسجد به فرمان سلطان به قتل رسیده است، از اینرو به کیزی مکازی (به معنای ساخته دست کیزی زبردست) مشهور شده است. در حاشیه مسجد قبرستانی قدیمی وجود دارد که قبری منسوب به کیزی در آن وجود دارد.
• مسجد قوة الاسلام؛ این مسجد در ۱۸۸۰ به دست گروهی از شیعیان خوجه اثناعشری احداث شده است. سید حسین مرعشی فعالیت‌های تبلیغی خود را در این مسجد انجام می‌داده است.
• مسجد حجت الاسلام؛ این مسجد مخصوص برگزاری نماز جمعه است و هر هفته در آن نماز جمعه به امامت یکی از روحانیان شیعی برگزار می‌شود.
• حسینیه قدیمی المعطم؛ این حسینیه چند سال پس از درگذشت کلبعلی خان، توسط فردی ایرانی به نام احمد بن نعمان احداث شد.
• حسینیه شاه خراسان
• حسینیه محفل حضرت عباس
• حسینیه حضرت عالی مقام
• مدرسة الحسین؛ از مدارس متعلق به شیعیان است.
• کتابخانه مکتب التوحید؛ دومین کتابخانه بزرگ زنگبار و متعلق به یکی از شیعیان خوجه اثناعشری است.

جستارهای وابسته

قیام زنگیان

پانویس

منابع

پیوند به بیرون