نیمه شعبان

جشن نیمه شعبان

نیمه شعبان سالروز تولد حضرت مهدی(عج)، امام دوازدهم شیعیان است که در دوران غیبت به سر می‌برد. در برخی روایات، شب نیمه شعبان پس از شب قدر برترین شب‌ها دانسته شده است. گروهی از شیعیان در این شب به شب زنده‌داری و اعمال مذهبی مشغول می‌شوند. برخی از اهل سنت و طریقت‌های تصوف نیز به فضیلت این شب معتقدند.

جشن نیمه شعبان از جشن‌های بزرگ شیعیان است که به مناسبت میلاد امام مهدی(عج) برگزار می‌شود. در ایران، مسجد جمکران و در عراق، کربلا محل تجمع شیعیان در نیمه شعبان است. روز نیمه شعبان در تقویم رسمی ایران تعطیل رسمی است و روز جهانی مستضعفان نام گرفته است.

فضیلت

در برخی روایات شب نیمه شعبان برترین شب‌ها پس از شب قدرمعرفی شده است. روایات نقل شده از پیامبر اکرم(ص) و امامان شیعه بر اهمیت شب‌زنده‌داری و عبادت در شب نیمه شعبان تأکید دارد؛ از جمله در روایتی آمده است: جبرئیل در شب نیمه شعبان پیامبر(ص) را از خواب بیدار کرد و به برپایی نماز، قرائت قرآن، دعا و استغفار در این شب سفارش نمود. در روایتی دیگر، یکی از همسران پیامبر از عبادت خاص و سجده‌های طولانی پیامبر در شب نیمه شعبان خبر داده است. در احادیثی از امام علی(ع) و امام صادق(ع) نیز بر عبادت و انجام اعمال خاص شب نیمه شعبان تأکید شده است.

بخشی از فضیلت‌های شب نیمه شعبان عبارت است از:

  • گشایش درهای خشنودی، بخشش، روزی و نیکی در شب نیمه شعبان؛
  • تقسیم روزی و ثبت شدن زمان مرگ انسان؛
  • بخشیدن همه انسان‌ها غیر از مشرک، قمارباز، فرد قطع رحم کرده، شراب خوار و فردی که بر انجام گناه اصرار می‌ورزد.

میلاد امام زمان

مراسم احیا و جشن نیمه شعبان در مسجد جمکران

بر اساس گزارش‌های تاریخی و طبق دیدگاه مشهور شیعه پانزدهم شعبان سال ۲۵۵ یا ۲۵۶ق روز تولد امام زمان(عج)، داوزدهمین امام شیعیان است که در غیبت به سر می‌برد. دسته‌ای از روایات، حاکی از اهمیت نیمه شعبان به همین سبب است.

شیعیان به‌مناسبت سالروز میلاد امام مهدی(ع) اقدام به برگزاری جشن، چراغانی‌های گسترده، مولودی‌خوانی، قربانی کردن و غذا دادن به فقرا می‌کنند. برگزاری این جشن‌ها در ایران پررنگ‌تر است. پیش از انقلاب مسجد صدریه در تهران یکی از مساجد فعال در پر پایی جشن های نیمه شعبان بود که استقبال زیادی از آن می شد. مسجد جمکران از میزبانان اصلی برگزاری جشن‌های مهدویت در ایران است. این روز در ایران تعطیل و روز جهانی مستضعفان نامیده شده است. در عراق نیز شیعیان ضمن برگزاری جشن نیمه شعبان، به زیارت امام حسین(ع) می‌روند. پیاده‌روی به سمت کربلا در ایام نیمه شعبان مرسوم است. جشن‌های نیمه شعبان توسط شیعیان بحرین، یمن، مصر، لبنان، سوریه و هند نیز برگزار می‌شود.

اعمال نیمه شعبان

اعمال شب و روز نیمه شعبان
شب نیمه شعبان
  • غسل کردن که باعث تخفیف گناهان می‌شود.
  • احیاء این شب به نماز، دعا و استغفار.
  • خواندن دعای کمیل.
  • زیارت امام حسین(ع) که باعث بخشش گناهان می‌شود. بر اساس برخی از روایات، روح ۱۲۴ هزار پیامبر ایشان را در این شب زیارت می‌کنند. در شرایطی که امکان زیارت نیست به مکان بلندی رفته و به سمت راست و چپ نگاه کند سپس سر را به سمت آسمان بلند نموده و امام حسین را با این کلمات زیارت کند
اَلسَّلامُ عَلَیْکَ یا اَبا عَبْدِالله، اَلسَّلامُ عَلَیْکَ وَ رَحْمَةُالله وَ بَرَکاتُهُ.
  • خواندن دعای زیر که در حکم زیارت امام زمان(عج) است:

اَللّهُمَّ بِحَقِّ لَیْلَتِنا (هذِهِ) وَ مَوْلُودِها وَ حُجَّتِکَ وَ مَوْعُودِهَا الَّتی قَرَنْتَ اِلی فَضْلِها فَضْلاً فَتَمَّتْ کَلِمَتُکَ صِدْقاً وَ عَدْلاً لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِکَ وَلا مُعَقِّبَ لاِیاتِکَ نُورُکَ الْمُتَاَلِّقُ وَ ضِیاَّؤُکَ الْمُشْرِقُ وَ الْعَلَمُ النُّورُ فی طَخْیاءِ الدَّیْجُورِ الْغائِبُ الْمَسْتُورُ جَلَّ مَوْلِدُهُ وَ کَرُمَ مَحْتِدُهُ وَالْمَلائِکَةُ شُهَّدُهُ وَالله ناصِرُهُ وَ مُؤَیِّدُهُ اِذا آنَ میعادُهُ وَالْمَلائِکَةُ اَمْدادُهُ سَیْفُ الله الَّذی لا یَنْبوُ وَ نُورُهُ الَّذی لا یَخْبوُ وَ ذوُالْحِلْمِ الَّذی لا یَصْبوُا مَدارُ الَّدهْرِ وَ نَوامیسُ الْعَصْرِ وَ وُلاةُ الاْمْرِ وَالْمُنَزَّلُ عَلَیْهِمْ ما یَتَنَزَّلُ فی لَیْلَةِ الْقَدْرِ وَ اَصْحابُ الْحَشْرِ وَالنَّشْرِ تَراجِمَةُ وَحْیِهِ وَ وُلاةُ اَمْرِهِ وَ نَهْیِهِ اَللّهُمَّ فَصَلِّ عَلی خاتِمِهْم وَ قآئِمِهِمُ الْمَسْتُورِ عَنْ عَوالِمِهِمْ اَللّهُمَّ وَ اَدْرِکَ بِنا أیّامَهُ وَظُهُورَهُ وَقِیامَهُ وَاجْعَلْنا مِنْ اَنْصارِهِ وَاقْرِنْ ثارَنا بِثارِهِ وَاکْتُبْنا فی اَعْوانِهِ وَ خُلَصائِهِ وَ اَحْیِنا فی دَوْلَتِهِ ناعِمینَ وَ بِصُحْبَتِهِ غانِمینَ وَ بِحَقِّهِ قآئِمینَ وَ مِنَ السُّوءِ سالِمینَ یا اَرْحَمَ الرّاحِمینَ وَالْحَمْدُ لِله رَبِّ الْعالَمینَ وَ صَلَواتُهُ عَلی سَیِّدِنا مُحَمَّدٍ خاتَمِ النَّبِیّینَ وَ الْمُرْسَلینَ وَ عَلی اَهْلِ بَیْتِهِ الصّادِقینَ وَ عِتْرَتِهَ النّاطِقینَ وَالْعَنْ جَمیعَ الظّالِمینَ واحْکُمْ بَیْنَنا وَ بَیْنَهُمْ یا اَحْکَمَ الْحاکِمینَ النّاطِقینَ وَالْعَنْ جَمیعَ الظّالِمینَ واحْکُمْ بَیْنَنا وَ بَیْنَهُمْ یا اَحْکَمَ الْحاکِمینَ.

  • صلوات هر روز که در وقت زوال به خواندن آن سفارش شده است.
  • خواندن دعای زیر که پیامبر(ص) در شب نیمه شعبان می‌خواندند:

اَللّهُمَّ اقْسِمْ لَنا مِنْ خَشْیَتِکَ ما یَحُولُ بَیْنَنا وَ بَیْنَ مَعْصِیَتِکَ وَ مِنْ طاعَتِکَ ما تُبَلِّغُنا بِهِ رِضْوانَکَ وَ مِنَ الْیَقینِ ما یَهُونُ عَلَیْنا بِهِ مُصیباتُ الدُّنْیا اَللّهُمَّ اَمْتِعْنا بِاَسْماعِنا وَ اَبْصارِنا وَ قُوَّتِنا ما اَحْیَیْتَنا وَاجْعَلْهُ الْوارِثَ مِنّا وَاجْعَلْ ثارَنا عَلی مَنْ ظَلَمَنا وَانْصُرنا عَلی مَنْ عادانا وَلا تَجْعَلْ مُصیبَتَنا فی دینِنا وَلا تَجْعَلِ الدُّنْیا اَکْبَرَ هَمِّنا وَلا مَبْلَغَ عِلْمِنا وَلا تُسَلِّطْ عَلَیْنا مَنْ لا یَرْحَمُنا بِرَحْمَتِکَ یا اَرْحَمَ الرّاحِمینَ.

  • خواندن ده‌ ركعت‌ نماز بعد از نيمۀ شب‌، در هر ركعت‌ فاتحةُ الكتاب‌ يكبار و سورۀ توحيد ده‌ بار، و سپس‌ به‌ سجده‌ رود و بگويد:

اللَهُمَّ لَكَ سَجَدَ سَوَادِي‌ وَ خَيَالِي‌ وَ بَيَاضِي‌، يَا عَظِيمَ كُلِّ عَظِيمٍ اغْفِرْ لِي‌ ذَنْبِيَ الْعَظِيمَ، فَإنَّهُ لَا يَغْفِرُهُ غَيْرُكَ. «بار پروردگارا! سجده‌ كرد براي‌ تو سياهی من‌ و خيال‌ من‌ و سفيدی من‌،( تمام‌ مراتب‌ و درجات‌ وجود من‌، از طبع‌ و بدن‌، و از خيال‌ و مثال‌، و از نفس‌ و حقيقت‌ من‌ )ای بزرگ‌ هر بزرگی! بيامرز بر من‌ گناه‌ مرا كه‌ بزرگ‌ است‌، چون‌ نمی‌آمرزد آن‌را غير از تو.» رسول‌ خدا فرمود: كسی كه‌ اين‌ عمل‌ را بجای آرد هفتاد و دو هزار گناه‌ از ديوان‌ گناهانش‌ محو می‌شود، و به‌ اندازۀ آن‌ در ديوان‌ طاعاتش‌ نوشته‌ می‌شود، و از پدر و مادرش‌ هفتاد هزار گناه‌ خدا می‌آمرزد.




  • ذکرهای "سُبْحانَ الله"، "الْحَمْدُلِلهِ"، "اللهُ اَکْبَرُ" وَ "لا اِلهَ اِلا الله" صد مرتبه گفته شود.
  • خواندن نماز جعفر طیار .
  • خواندن چهار رکعت نماز، در هر رکعت حمد و توحید صد مرتبه پس از نماز دعای زیر خوانده شود:

اَللّهُمَّ اِنّی اِلَیْکَ فَقیرٌ وَمِنْ عَذاِبکَ خائِفٌ مُسْتَجیرٌ اَللّهُمَّ لا تُبَدِّلْ اِسْمی وَلا تُغَیِّرْ جِسْمی وَلاتَجْهَدْ بَلاَئی وَلا تُشْمِتْ بی اَعْدائی اَعُوذُ بِعَفْوِکَ مِنْ عِقابِکَ وَ اَعُوذُ بِرَحْمَتِکَ مِنْ عَذابِکَ وَ اَعُوذُ بِرِضاکَ مِنْ سَخَطِکَ وَ اَعُوذُبِکَ مِنْکَ جَلَّ ثَناؤُکَ اَنْتَ کَما اَثْنَیْتَ عَلی نَفْسِکَ وَ فَوْقَ ما یَقُولُ الْقآئِلُونَ.

روز نیمه شعبان
  • زیارت امام زمان که در هر زمان و مکان نیز استحباب دارد.
  • دعا برای تعجیل امام زمان(ع).

دیدگاه اهل سنت

اهل سنت به‌ویژه طریقت‌های تصوف آنها به فضیلت نیمه شعبان معتقد هستند و به شب‌زنده‌داری و انجام امور عبادی نظیر خواندن قرآن، برپایی نمازهای مستحبی، دعا و روزه داری در نیمه شعبان اهتمام می‌ورزند. این شب نزد آنان به شب برات معروف است. خواندن صد رکعت نماز یا همان صلوة الخیر که در آن هزار بار سوره توحید خوانده می‌شود از جمله اعمال عبادی مشترک میان شیعه و اهل سنت است. مراسم شب برات در برخی از مناطق اسلامی مانند شبه قاره هند با زیارت قبور، دادن غذا و صدقه به نیازمندان همراه است.

هرچند ابن تیمیه، نظریه‌پرداز سلفیه، اجتماع مسلمانان در مسجد برای احیا و خواندن نماز صد رکعتی این شب را بدعت دانسته است. و برخی دیگر از وهابیان در قرن چهاردهم و پانزدهم هجری به پیروی از او، شب زنده‌داری و برگزاری مراسم شب برات را بدعت می‌دانند. اما روایات متعددی از پیامبر(ص) و صحابه دربارهٔ اهمیت عبادت در این شب و مشخص شدن روزی و مقدرات انسان در آن وجود دارد.

اسامی دیگر

  • برات: به معنای حواله، سند و نوشته‌ای که به کسی دهند تا به استناد آن، پول یا هر چیز دیگر را از دیگری بگیرد. به حواله معنوی نیز برات می‌گویند و از آنجا که در شب نیمه شعبان خداوند برات (سند) آزادی از جهنم را به بندگان خود می‌بخشد به این شب، شب برات گفته می‌شود.
  • لیلة الصَکّ: صک معرّب چک فارسی و مترادف برات است.
  • برات کاندیلی: در ترکیه به این شب، برات کاندیلی گفته می‌شود.
  • شب رهایی: در آسیای جنوبی به شب نیمه شعبان، شب رهایی گفته می‌شود.
  • لیلة المبارکه»
  • «لیلة الرحمه»

نیمه شعبان در ادب و شعر فارسی

نیمه شعبان در فرهنگ و ادب کهن فارسی، شب برات نامیده شده است. ابوریحان بیرونی ( ۳۶۲- پس از ۴۴۰ق )در کتاب «التفهیم» دربارهٔ شب برات آورده است:

«... و شب پانزدهم از ماه شعبان، بزرگوار است و او را شب برات خوانند و همی پندارم، این از قبیل آن است که هرکه‌ اندرو عبادت کند و نیکی به جای آورد، بیزاری یابد از دوزخ».

محمد غیاث‌الدین رامپوری (دانشمند و شاعر مشهور هندوستان در قرن ۱۳ق )نیز در غیاث اللغات -یکی از فرهنگ‌های فارسی- شب پانزدهم شعبان را شب برات توصیف کرده است که در آن فرشتگان به فرمان خدا روزی انسان را تقسیم می‌کنند. شاعران پارسی زبان نیز در اشعار خود از عناوینی مانند شب برات، لیلة الصَّک، شب بیزاری، برائت از آتش دوزخ و شب عبادت برای این شب استفاده کرده‌اند.

حافظ شیرازی در کنار کلمه برات از تعبیر شب قدر برای نیمه شعبان استفاده کرده است، که بهاءالدین خرمشاهی معتقد است منظور حافظ از «برات» در این بیت، شب نیمه شعبان است.

چه مبارک سحری بود و چه فرخنده شبی آن شب قدر که این تازه براتم دادند

مولوی نیز از تعبیر شب قدر و برات برای نیمه شعبان استفاده کرده است:

شب «قدر» است او، دریاب او راامان یابی چو برخوانی براتش


ميرزا سيد مهدی قدسی مشهور به سید الواعظین، برادر اديب الممالک فراهانی (۱۲۳۹-۱۲۹۶ش) می گويد:

{{شعر۲ |اي امام زمان و مظهر ذات

مر خدا را جمال تو مرآت

شب ميلاد توست آن شب قدر

که خدا نام آن گذاشت برات

تو مگر خضر راه ما باشی

ورنه ره گم کنيم در ظلمات

پانویس

  1. سید بن طاووس ص۲۰۹؛ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۹۴، ص۸۵.
  2. مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق ج ۹۸، ص۴۱۳.
  3. سید بن طاووس، اقبال الأعمال، ۱۴۱۸ق، ص۲۱۷–۲۱۶.
  4. سید بن طاووس، اقبال الأعمال، ۱۴۱۸ق، ص۵۴۰؛ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۹۴، ص۸۴، ۸۵.
  5. سید بن طاووس، اقبال الاعمال، ۱۴۱۸ق، ص۲۱۲؛ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۹۸، ص۴۱۳.
  6. سید بن طاووس، اقبال الاعمال، ۱۴۱۸ق، ص۲۱۲؛ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۹۸، ص۴۱۳.
  7. سید بن طاووس، اقبال الاعمال، ۱۴۱۸ق، ص۲۱۷–۲۱۶.
  8. کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۵۱۴؛ شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ص۳۳۹؛ طبری، دلائل الامامه، ۱۴۱۳ق، ص۵۰۱؛ طوسی، کتاب الغیبه، ۱۴۱۱ق، ص۲۳۹.
  9. طوسی، کتاب الغیبه، ۱۴۱۱ق، ص۲۳۱. شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ص۳۴۶.
  10. کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۳۲۹، ح۵ و ص۵۱۴، ح۱. ابن‌بابویه، کمال‌الدین و تمام النعمة، ۱۳۷۷ش، ج۲، ص۱۰۴.
  11. سید بن طاووس، اقبال الأعمال، ۱۴۱۸ق، ص۲۱۸، ۲۱۹.
  12. تاريخچه‌ ی شفاهی پيدايش آيين‌هاي نيمه‌ی شعبان و هيات قائميه در تهران؛ گفت‌وگو با يكي از بانيان برگزاری جشن‌هاي ميلاد حضرت ولي عصر (عج)
  13. ، پایگاه اینترنتی سازمان تبلیغات اسلامی.
  14. ، پایگاه اینترنتی سازمان تبلیغات اسلامی.
  15. ملتانی، بهاء الدین زکریا، ۱۳۹۸ق، ج۱، ص۱۷۴–۱۷۶؛ علوی کرمانی، سیر الاولیاء، ۱۳۹۸ق، ج۱، ص۴۰۵؛ نوربخش، الفقه الاحوط، ۱۳۹۳ق، ج۱، ص۱۱۲–۱۱۳.
  16. علوی کرمانی، سیرالاولیاء، ۱۳۹۸ق، ج۱، ص۴۰۵.
  17. دهلوی، فرهنگ آصفیه، ذیل «شب برات».
  18. ابن تیمیه، فتاوای، ۱۴۰۸ق، ج۵، ص۳۴۴.
  19. تهانوی، تسهیل بهشتی زیور، ۱۳۲۷ق، ص۷۵.
  20. ، پایگاه اینترنتی یوسف قرضاوی.
  21. ، پایگاه اینترنتی اسلام‌آن‌لاین.
  22. منذری، الترغیب والترهیب، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۷۳، ۷۴؛ ج۳، ص۶۷، ۲۳۳ و۳۰۷–۳۰۹؛ آلبانی، السلسلة الصحیحة، ۱۴۱۵ق، ج۳، ص۱۳۵؛ ج۴، ص۸۶؛ ابن حجر عسقلانی، الأمالی المطلقة، ۱۴۱۶ق، ص۵۲؛ بیهقی، شعب الایمان، ۱۴۲۱ق، ج۳، ص۳۷۸–۳۸۶؛ احمد نگری، جامع العلوم، ۱۳۹۵ق، ج۳، ص۱۷۹.
  23. دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژه «برات».
  24. رامپوری، غیاث اللغات، ۱۳۹۳ش، ص۵۰۳–۵۰۴.
  25. ، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
  26. ابوریحان بیرونی، التّفهیم، ص۲۵۲.
  27. رامپوری، غیاث اللغات، ۱۳۹۳ش، ص۵۰۳–۵۰۴.
  28. خرمشاهی، حافظ نامه، ۱۳۹۳ش، ج۱، ص۶۷۲.
  29. مولوی، دیوان شمس، ۱۳۸۷ش، ص۲۵۲.
  30. و

منابع

  • ابن‌تیمیه، احمد بن عبدالحلیم، فتاوای، بیروت، دارالکتب العلمیة، چاپ اول، ۱۴۰۸ق.
  • دهلوی، احمد، فرهنگ آصفیه، ذیل «شب برات»، لاهور، ۱۹۸۶ق.
  • احمد نگری، جامع العلوم، بیروت، ۱۳۹۵ق.
  • آلبانی، محمد ناصرالدین، السلسلة الصحیحة، ریاض، مکتبة المعارف للنشر والتوزیع، چاپ اول، ۱۴۱۵ق.
  • ابوریحان بیرونی، محمد بن احمد، التّفهیم لاوئل صناعة التنجیم، با تجدید نظر و تعلیقات جلال الدین همایی، انجمن آثار ملی ایران، بی‌تا.
  • بیهقی، احمد بن حسین، شعب الایمان، تحقیق: ابوهاجر محمد سعید بسیونی زغلول، بیروت، دارالکتب العلمیة/ منشورات محمد علی بیضون، چاپ اول، ۱۴۲۱ق.
  • تهانوی، تسهیل بهشتی زیور، به اهتمام اساتید جامع الرشید، کتاب گهر، کراچی، ۱۳۲۷ق،
  • خرمشاهی، بهاء الدین، حافظ نامه، انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ بیست و یکم، ۱۳۹۳ش.
  • دهخدا، علی اکبر، لغت نامه، ذیل «برات»، زیرنظر محمدمعین، تهران ۱۳۲۵–۱۳۵۹ش.
  • رامپوری، غیاث‌الدین محمدبن جلال‌الدین بن رامپوری، غیاث اللغات، به اهتمام منصور ثروت، تهران، امبیرکبیر، ۱۳۹۳ش.
  • سید بن طاووس، علی بن موسی، اقبال الأعمال، تحقیق: جواد قیومی اصفهانی، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، ۱۴۱۸ق.
  • شیخ مفید، محمد بن محمد، الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، بیروت، دارالمفید، ۱۴۱۳ق.
  • طبری، محمد بن جریر، دلائل الامامه، تحقیق: مؤسسه بعثت، قم، مؤسسه بعثت، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
  • طوسی، محمد بن حسن، کتاب الغیبه، قم، مؤسسه معارف اسلامی، ۱۴۱۱ق.
  • عسقلانی، احمد بن حجر، الأمالی المطلقة، تحقیق: حمدی عبدالمجید السلفی، بیروت، المکتب الاسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۶ق.
  • علوی کرمانی، محمد، سیر الاولیاء، اسلام‌آباد، ۱۳۹۸ق.
  • کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهرن، دارالکتب الإسلامیة، ۱۳۸۹ق.
  • مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، تصحیح: محمد باقر محمودی و دیگران، بیروت، دارالاحیاءالتراث العربی، چاپ سوم، ۱۴۰۳ق.
  • ملتانی، بهاءالدین زکریا، الاوراد، اسلام‌آباد، ۱۳۹۸ق.
  • منذری، عبدالعظیم بن عبدالقوی، الترغیب والترهیب، عبدالعظیم بن عبدالقوی تحقیق: ابراهیم شمس الدین، دارالکتب العلمیة، چاپ اول، ۱۴۱۷ق.
  • مولوی، جلال‌الدین محمدبن محمد، دیوان شمس، به تصحیح عزیزالله کاسب، نشر محمد، ۱۳۸۷ش.
  • نوربخش، محمد بن محمد، الفقه الاحوط، کراچی، ۱۳۹۳ق.