نرجس
| مادر امام زمان(عج) | |
|
قبر نرجس در حرم عسکریین | |
| مشخصات فردی | |
|---|---|
| نام کامل | نرجس، سوسن، صَقِیل، ریحانه، حدیثه، حکیمه، ملیکه، خَمط |
| خویشاوندان | امام حسن عسکری(ع) (همسر) • امام زمان(عج) (فرزند) |
| محل زندگی | سامرا |
| مدفن | حرم عسکریین کنار مرقد امام هادی(ع) و امام عسکری(ع) |
نرجس، مادر امام زمان(عج) و بنابر نظر مشهور کنیز امام عسکری(ع). برای وی نام‌هایی چون سوسن، صَقیل یا صِیقَل، حدیثه، ملیکه و ریحانه نیز ذکر شده است. از زندگانی نرجس اطلاعات چندانی در دست نیست و بیشترِ آنچه در منابع آمده، درباره ملیت و هویت اوست که گزارش‌های این زمینه نیز اختلاف‌های بسیاری دارند. برخی گزارش‌ها او را کنیزی پروش‌یافته در خانه حکیمه خاتون (عمه امام عسکری(ع)) و برخی دیگر او را کنیزی سیاه‌پوست یا کنیزی اهل نوبه معرفی کرده‌اند.
روایتی نیز وجود دارد که مادر امام زمان(عج) را ملیکه (ملیکا) نوه پادشاه روم خوانده است که به اسارت مسلمانان درآمد. برخی ضعف‌ها مثل وجود راویان ناشناخته در سندِ این حدیث، و نقل داستان‌گونه آن موجب شده است علما این روایت را معتبر ندانند. یکی از دلایل اختلاف بر سر نام و هویت مادر امام زمان(عج) را پنهانی‌بودن ولادت امام زمان(عج) دانسته‌اند.
گفته شده است مادر امام زمان پیش از شهادت امام عسکری(ع) وفات یافت. در برخی کتاب‌ها نیز آمده است او هنگام شهادت امام عسکری(ع) بر بالین وی حاضر بوده است. قبر نرجس در حرم عسکریین در سامرا و در کنار قبر امام هادی(ع) و امام عسکری(ع) قرار دارد.
نام‌ها
مادر امام زمان(عج) به نام‌های متعددی خوانده شده است: نرجس، سوسن، صَقِیل یا صیقل، ریحانه، حدیثه، حکیمه، ملیکه و خَمط. همچنین در گزارشی که شهید ثانی آن را ضعیف می‌داند نام وی، مریم بنت زید العلویه گفته شده است. در میان این نام‌ها معروف‌ترین نام نرجس است؛ در قدیمی‌ترین گزارش (گزارش مسعودی) و همچنین در روایت حکمیه خاتون که مشهورترین روایت درباره تولد حضرت مهدی است، نام مادر امام زمان(عج)، نرجس ذکر شده است.
گفته شده تعدد نام‌ها به این دلیل است که در فرهنگ عربی آن دوران، تعدد نام برای کنیزان مرسوم بوده و بیشتر از اسامی گل‌ها استفاده می‌شده است. برخی نیز احتمال داده‌اند بسیاری از این نام‌ها ناظر به القابی است که نرجس به سبب زادن امام مهدی(عج) متصف به آن شده است؛ مثلا صیقل یا صقیل (در فارسی به معنای درخشنده) وصفی است که وی به سبب وجود نور امام مهدی(عج) یا به سبب درخشندگی و نورانی‌بودن چهره، به آن متصف شده است. در عین حال گفته شده مادر امام زمان قبل از ولادت امام نیز نامش «صقیل» بوده است.
دلیل متفاوت بودن نام‌ها
درباره نام‌های متفاوت مادر امام زمان، گفته شده است که به دنبال مخفی نگه داشتن ولادت امام زمان(عج)، هویت مادر وی نیز پنهان شده است. همچنین احتمال داده شده که این اختلاف به دلیل تعدد کنیزان امام حسن عسکری(ع) بوده است.
- همچنین ببینید: مخفی‌بودن ولادت امام زمان(عج)
هویت و ملیت
اکثر قریب به اتفاق متون و روایاتی که به مادر امام زمان(عج) اشاره کرده‌اند، وی را کنیز دانسته‌اند. توصیف امام مهدی(عج) به «ابن خیرة الإماء:پسرِ بهترین کنیز» یا «ابن سیدة الإماء: پسرِ سرور کنیزان» نیز بر کنیزبودن او دلالت دارد. همچنین در روایات آمده است امام صادق(ع) برای باطل‌کردن ادعای کسی که مدعی بود محمد بن عبدالله بن حسن (مشهور به نفس زکیه) همان قائم است، به این مطلب استدلال کرد که قائم فرزند کنیز است؛ در حالی که محمد بن عبدالله از مادری آزاده است. تنها روایتِ مخالف با کنیز بودن، روایتی است که شهید ثانی آن را در قالب قولی ضعیف نقل می‌کند و مادر امام زمان را مریم دختر زید علوی معرفی می‌کند. به گفته محدث بحرانی، علامه مجلسی نیز این روایت را ضعیف دانسته است.
در میان گزارش‌هایی که مادر امام را کنیز معرفی کرده‌اند، برخی وی را کنیز حکیمه خاتون (عمه امام حسن عسکری(ع)) دانسته‌اند و برخی گفته‌اند کنیزی بوده که تربیتش به حکیمه خاتون سپرده شده بود. در روایتی نیز او کنیزی سیاه معرفی شده است: «همانا در صاحب این امر، سنتی از یوسف(ع) است و آن اینکه او فرزند کنیزی سیاه است.» همچنین نقل شده وی کنیزی از «نوبه» (در شمال سودان) بوده است.
شاهزاده رومی
در برخی از منابع کهن شیعه، داستانی مفصل وجود دارد که مادر امام زمان(عج) را شاهزاده‌ای رومی به نام ملیکه (ملیکا) بنت یشوع، نوه دختری قیصر روم معرفی می‌کند که نسب مادرش به شمعون، یکی از حواری عیسی(ع) می‌رسد. در این داستان آمده است ملیکه که در کاخ جدش بود، حضرت مریم(ع) و حضرت فاطمه(س) را در عالم رؤیا می‌بیند و حضرت فاطمه(س) او را به اسلام دعوت می‌کند و وی را متقاعد می‌سازد تا خود را به اسارت لشکریان اسلام درآورد. ملیکه سپس در جنگ بین مسلمانان با رومیان، اسیر مسلمانان می‌شود و امام هادی(ع) فردی را مأمور می‌کند و ملیکه را از بازارِ برده‌فروشان می‌خرد و به عقد امام حسن عسکری(ع) درمی‌آورد.
این داستان را برای اولین بار شیخ صدوق (۳۰۵ ۳۸۱ق) در کتاب کمال الدین آورده و محمد بن جریر طبری در دلائل الإمامة آن را با سندی متفاوت نقل کرده است. همچنین شیخ طوسی در کتاب الغیبه با همان سند طبری اما با یک واسطه بیشتر، آن را نقل کرده است.
اشکال‌هایی به این روایت وارد شده است که برخی از آنها بدین شرح است: ۱. افراد موجود در سند این حدیث، به جز محمد بن بحر (راوی اول)، همگی مجهول یا مُهمل هستند که نشانه ضعف رجالی آنها و در نتیجه ضعف سند حدیث است. ۲. محمد بن بحر (راوی اول) نیز به غلو متهم است. ۳. بشر بن سلیمان که راوی مستقیم داستان است، مجهول و ناشناخته است. ۴. پرداخت داستان‌گونه و ناهمگون بودنِ آن با شیوه متون حدیثی، موجب کاهش اعتماد بر این متن است.
وفات و بارگاه
گزارش‌شده است مادر امام زمان(عج) قبل از شهادت امام عسکری(ع) (سال ۲۶۰ قمری) درگذشت؛ اما نقل‌های تاریخی دیگری وجود دارد که می‌گویند وی پس از شهادت امام نیز زنده بوده است؛ برای مثال شیخ صدوق نقل می‌کند او هنگام شهادت امام عسکری(ع) بر بالین امام بود. همچنین نجّاشی می‌نویسد مادر امام زمان پس امام عسکری(ع) نیز در قید حیات و در خانه محمد بن علی بن حمزه بود. قبر نرجس خاتون در حرم عسکریین در سامرا و در کنار قبر امام هادی(ع) و امام حسن عسکری(ع) قرار دارد. ابن مشهدی زیارتنامه‌ای برای وی نقل می‌کند که البته از طرف امام معصوم نیست.
پانویس
- ↑ رجوع کنید به: شیخ صدوق، کمال الدین، ۱۳۹۵ق، ج۲، ص۴۳۲؛ خصیبی، الهدایة الکبری، ۱۴۱۱ق، ص۲۴۸؛ شیخ طوسی، الغیبة، ۱۴۱۱ق، ص۲۱۳.
- ↑ شیخ صدوق، کمال الدین، ۱۳۹۵ق، ج۲، ص۴۳۲؛ ابن ابی الثلج، «تاریخ الائمه»، ۱۳۹۶ق، ص۲۶؛ ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ۱۴۰۵ق، ج۱۳، ص۱۲۱.
- ↑ شیخ صدوق، کمال الدین، ۱۳۹۵ق، ج۲، ص۴۳۲؛ ابن حزم، جمهره انساب العرب، ۱۹۸۲م، ص۶۱؛ شیخ طوسی، الغیبة، ۱۴۱۱ق، ص۲۷۲؛ ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ۱۴۰۵ق، ج۱۳، ص۱۲۱.
- ↑ شیخ صدوق، کمال الدین، ۱۳۹۵ق، ج۲، ص۴۳۲.
- ↑ سلیمیان، فرهنگ‌نامه مهدویت، ۱۳۸۸ش، ص۳۷۱.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۳۶۳ش، ج۵۱، ص۲۸.
- ↑ رجوع کنید به: مسعودی، إثبات الوصیه، ۱۴۲۶ق، ص۲۵۸.
- ↑ سلیمیان، درسنامه مهدویت، ۱۳۸۸ش، ص۱۸۲.
- ↑ رجوع کنید به: مجلسی، بحار الانوار، ۱۳۶۳ش، ج۵۱، ص۲.
- ↑ صدر، موسوعة الامام المهدی، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۲۴۲.
- ↑ رجوع کنید به: محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام مهدی، ۱۳۹۳ش، ج۲، ص۱۹۶؛ شیخ صدوق، کمال الدین، ۱۳۹۵ق، ج۲، ص۴۳۲.
- ↑ علوی، المجدی فی انساب الطالبین، ۱۴۰۹ق، ص۱۳۱.
- ↑ پاکتچی، «حسن عسکری، امام»، ص۶۱۸؛ محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام مهدی، ۱۳۹۳ش، ج۲، ص۱۹۴.
- ↑ پاکتچی، «حسن عسکری، امام»، ص۶۱۸.
- ↑ محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام مهدی، ۱۳۹۳ش، ج۲، ص۱۹۷.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۳۸۹ق، ج۱، ص۳۲۲، ح۱۴. شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۲۷۵؛ طبرسی، إعلام الوری، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۹۲.
- ↑ صدوق، کمال الدین، ۱۳۹۵ق، ص۳۴۵، ۳۶۹ و ۳۷۲؛ اربلی، کشف الغمه، ۱۴۰۱ق، ج۳، ص۳۱۴.
- ↑ محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام مهدی، ۱۳۹۳ش، ج۲، ص۱۹۷.
- ↑ رجوع کنید به: نعمانی، الغیبه، ۱۳۹۷ق، ص۲۳۰.
- ↑ محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام مهدی، ۱۳۹۳ش، ج۲، ص۱۹۷.
- ↑ بحرانی، الحدائق الناضره، ۱۳۷۷ق، ج۱۷، ص۴۴۰.
- ↑ صدوق، کمال الدین، ۱۳۹۵ق، ص۴۲۶، ح۲؛ فتال نیشابوری، روضة الواعظین، ۱۴۰۶ق، ص۲۸۲.
- ↑ طبری امامی، دلائل الامامة، ۱۴۱۳ق، ص۴۹۹، ح۴۹۰. طوسی، الغیبة، ۱۴۱۱ق، ص۲۳۹، ح۲۰۷.
- ↑ خدامراد سلیمیان، فرهنگ‌نامه مهدویت، ص۳۷۴. نعمانی، الغیبة، ۱۳۹۷ق، ص۱۶۳؛ شیخ صدوق، کمال الدین، ۱۳۹۵ق، ج ۱، ص۳۲۹.
- ↑ کلینی، اصول کافی، ۱۳۸۹ق، ج۲، ص۱۰۷، ح۱۴.
- ↑ برای متن حدیث رک: شیخ صدوق، کمال الدین، ۱۳۹۵ق، ج۲، ص۴۱۷، باب ۴۱. همچنین متن و ترجمه آن در دانشنامه امام مهدی موجود است: محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام مهدی(عج)، ۱۳۹۳ش، ج۲، ص۱۷۹.
- ↑ طبری، دلائل الإمامة، ۱۴۱۳ق، ص۲۶۲.
- ↑ سلیمیان، فرهنگ‌نامه مهدویت، ۱۳۸۸ش، ص۳۷۲.
- ↑ شیخ طوسی، الغیبه، ۱۴۱۱ق، ص۴۱۷، ح۱۷۸.
- ↑ محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام مهدی(عج)، ۱۳۹۳ش، ج۲، ص۱۹۹-۲۰۱.
- ↑
- ↑
- ↑ نجاشی، رجال نجاشی، مؤسسة النشر الاسلامی، ص۲۶۸.
- ↑ مقدس، راهنمای اماکن زیارتی و سیاحتی در عراق، ۱۳۸۸ش، ص۳۰۹.
- ↑ رجوع کنید به: ابن مشهدی، المزار الکبیر، ۱۴۱۹ق، ص۶۶۰.
منابع
- ابن ابی‌الثلج، «تاریخ الائمه»، در مجموعه نفیسه، قم، ۱۳۹۶ق.
- ابن مشهدی، محمد بن جعفر، المزار الکبیر، به تحقیق جواد قیومی، قم، نشر اسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۹ق.
- اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمة فی معرفة الائمه، به تصحیح سیدهاشم رسولی محلاتی، بیروت، نشر الکتاب، ۱۴۰۱ق.
- بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق الناضرة فی احکام العترة الطاهرة، به تحقیق محمدتقی ایروانی، نجف، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۷۷ق.
- پاکتچی، احمد، «حسن عسکری(ع)، امام»، در دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۲۰، تهران: مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۹۱ش.
- جاسم، حسین، تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم، ترجمه محمدتقی آیت‌اللهی، تهران، امیرکبیر، ۱۳۸۵ش.
- خصیبی، حسین، الهدایة الکبری، بیروت: ۱۴۱۱ق-۱۹۹۱م.
- ذهبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب النؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۵ق.
- سلیمیان، خدامراد، درسنامه مهدویت، تهران، بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود، چاپ پنجم، ۱۳۸۸ش.
- سلیمیان، خدامراد، فرهنگ‌نامه مهدویت، تهران، بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود، ۱۳۸۸ش.
- شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، به تحقیق علی اکبر غفاری، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ دوم، ۱۳۹۵ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، الغیبه، به کوشش عبادالله طهرانی و علی احمد ناصح، قم، ۱۴۱۱ق.
- شیخ مفید، الارشاد، به تحقیق مؤسسه آل البیت، قم، مؤسسه آل البیت، ۱۴۱۳ق.
- صدر، سید محمد، موسوعة الامام المهدی، بیروت، دارالتعارف، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، إعلام الوری بأعلام الهدی، به تحقیق مؤسسه آل البیت، قم، مؤسسه آل البیت، ۱۴۱۷ق.
- طبری امامی، محمد بن جریر بن رستم، دلائل الامامة، به تحقیق مؤسسة البعثة، قم، ۱۴۱۳ق.
- علوی، علی بن محمد، المجدی فی انساب الطالبین، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی، چ۱، ۱۴۰۹ق.
- فتال نیشابوری، محمد بن حسن، به تحقیق حسین اعلمی، بیروت، مؤسسه الاعلمی، ۱۴۰۶ق.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۸۹ق.
- مجلسی، بحارالأنوار الجامعه لدرر أخبار الأئمه الأطهار، تهران، اسلامیه، ۱۳۶۳ش.
- محمدی ری‌شهری، محمد، دانشنامه امام مهدی(عج)، ترجمه عبدالهادی مسعودی، سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، ۱۳۹۳ش.
- مسعودی، علی بن حسین، إثبات الوصیه للإمام علی بن أبی طالب، قم، انصاریان، ۱۴۲۶ق.
- مقدس، احسان، راهنمای اماکن زیارتی و سیاحتی در عراق، تهران، مشعر، ۱۳۸۸ش.
- نجاشی، احمد بن علی، رجال نجاشی، به تحقیق سیدموسی شبیری زنجانی، [بی‌جا]، مؤسسة النشر الاسلامی، [بی‌تا].
- نعمانی، محمد بن ابراهیم، الغیبه، به تحقیق علی‌اکبر غفاری، تهران، مکتبة الصدوق، ۱۳۹۷ق.
پیوند به بیرون
- مقاله .
- مقاله .