منهاج السنة النبویه (کتاب)

مِنهاجُ السُّنّة النَبَویُة فی نَقْضِ کلام الشّیعة و القَدَریة کتابی به زبان عربی نوشته ابن تیمیه حرانی (متوفای ۷۲۸ق)، از فقهای حنبلی در قرن هفتم هجری و یکی از نظریه‌پردازان سلفیه. او این کتاب را در ردّ بر کتاب منهاج الکرامة فی معرفة الامامه نوشته علامه حلی (۶۴۸ق -۷۲۶ق)، فقیه و متکلم شیعه تألیف کرده است. این کتاب بر اساس مبانی ظاهرگرایی سلفیه تدوین شده است. نگاه‌های نقادانه ابن تیمیه به مبانی کلامی شیعه در این کتاب، گاه با ادعاهای بی‌اساس و توهین همراه است تا آن‌جا که در چارچوب این شیوه تلاش کرده منزلت امام علی(ع) را مورد تردید قرار دهد و جایگاه وی در میان مسلمانان را تضعیف نماید. روش ابن تیمیه در کتاب منهاج السنه موجب شده تا عده‌ای از علمای اهل سنت از بی‌انصافی و شدت توهین او به طرف مقابلش انتقاد کنند.

نویسنده

احمد بن عبدالحلیم بن عبدالسلام بن تِیمیه حَرّانی حَنبَلی معروف به ابن تیمیه (۶۶۱ق -۷۲۸ق) از علمای اهل سنت در قرن هفتم و هشتم قمری است که مبانی فکری سلفیه را تئوریزه کرد. بسیاری از دیدگاه‌های جریان‌های سلفی از جمله وهابیت در اندیشه‌های ابن تیمیه ریشه دارد. نظرات عالمان دینی و نویسندگان، درباره ابن تیمیه بسیار متفاوت است؛ برخی او را ستوده و برخی بر کفر، ضلالت و بدعت او تصریح کرده‌اند. یکی از عوامل مخالفت شمار زیادی از علمای اهل سنت با ابن تیمیه، دیدگاه‌ها و فتاوای خاص او است که در موارد متعددی خارج از چارچوب مبانی اعتقادی و فقهی مذاهب اسلامی است. تألیفات ابن تیمیه را در حدود ۳۳۰ کتاب برشمرده‌اند. بیشتر کتاب‌های ابن تیمیه در قالب موسوعه‌ای با عنوان مجموع فتاوای ابن تیمیه جمع‌آوری شده است.

انگیزه نگارش

طبق برخی گزارش‌ها، کتاب منهاج السنه النبویه واکنشی به کتاب منهاج الکرامه علامه حلی و به عنوان ردیه‌ای بر این کتاب بوده است. در برخی گزارش‌ها آمده است قدرت علامه حلی در بحث و مناظره با علمای اهل سنت در حضور اولجایتو پادشاه وقت بلاد اسلامی، نقش مهمی در گرایش اولجایتو و گسترش تشیع در ایران داشته است. نوشتن کتاب منهاج الکرامه برای سلطان اولجایتو از سوی علامه حلی، گویای تأثیرپذیری سلطان از تشیع است. این وضعیت موجب شد تا ابن‌تیمیه با نوشتن منهاج السنه، با نگاه تند و خارج از انصاف، مبانی شیعه را مورد نقد قرار دهد.

اهمیت و جایگاه

از آن‌جا که کتاب منهاج السنه به عنوان یکی از مهم‌ترین آثار ابن تیمیه به شمار می‌رود، در میان جریان‌های سلفی به ویژه وهابیت مورد استفاده قرار گرفته است. در دوران معاصر شخصیت‌های وهابی نظیر بِن‌باز بر این کتاب شرح زده‌اند.

گزارشی از محتوا

ابن تیمیه در کتاب منهاج السنه مطالب خود را در ۲۱۴ فصل بیان کرده است. از آن‌جا که منهاج السنه ردیه‌ای است بر کتاب منهاج الکرامه علامه حلی، نویسنده بیشتر مطالب کتاب را به نقد و رد دیدگاه‌های علامه حلی درباره مبانی شیعه قرار داده است. به عبارتی کتاب منهاج السنه آیینه تمام‌نمای ردیه‌ها علیه شیعه است. ابن تیمیه در سراسر کتابش از کلمه رافضی برای شیعیان استفاده کرده است. عمده توجه وی به موضوع امامت و اهل بیت(ع) متمرکز است. ابن تیمیه در سراسر کتاب به شدت با دیدگاه شیعه در موضوع امامت برخورد کرده و در این میان اهانت‌هایی را به شیعیان کرده است. نقد خارج از انصاف ابن تیمیه به موضوع امامت تا حدی است که وی با نگاه تردیدآمیز به جایگاه امام علی(ع) به عنوان خلیفه چهارم مسلمانان می‌نگرد. نویسنده کتاب، آن دسته از فضایل امام علی(ع) را که همه مسلمانان در مورد آن اتفاق‌نظر دارند، رد کرده و تلاش می‌کند جایگاه ایشان را در میان صحابه پیامبر(ص) کم‌رنگ جلوه دهد. ابن تیمیه درباره جایگاه اهل بیت(ع) نیز از چارچوب انصاف خارج گشته و احادیث در فضیلت آنان را از اساس نپذیرفته است.

در مقابل ابن‌تیمیه نگاه مثبتی به حکومت بنی‌امیه و شخص معاویه داشته است و برای دفاع از او به امام علی(ع) توهین کرده است. او همچنین در دفاع از یزید و تطهیر شخصیت او کوتاهی نکرده است.

نویسنده کتاب منهاج السنه هرگونه توسل، زیارت قبر و طلب حاجت از پیامبر(ص) را شرک دانسته است دیدگاه ابن تیمیه درباره صفات خداوند به تشبیه و تجسیم منتهی شده و تأویل در آیات قرآن را نپذیرفته است.

شرح کتاب

شمس‌الدین ذهبی (۶۷۳ق - ۷۲۸ق) معاصر ابن تیمیه و یکی از شاگردان وی، منهاج السنه را خلاصه کرده که «المختصر المنتقی من منهاج الاعتدال فی نقض کلام أهل الرفض والاعتزال» نام دارد که گاهی اوقات به آن، المنتقی من منهاج الاعتدال نیز گفته می‌شود. همچنین در ۱۴۲۶ق عبدالله غنیمان، استاد دانشگاه مدینه منوره خلاصه‌ای از کتاب منهاج السنه را ارائه داده است. این کتاب توسط اسحاق دبیری در سال ۱۳۸۶ش به فارسی ترجمه شده است..

نقدهای کتاب

منهاج السنه توسط برخی از علمای شیعه مورد نقد قرار گرفته است که می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• علامه امینی در کتاب الغدیر؛ وی سه جلد از کتاب الغدیر خود را به شبهات و استدلال‌های ابن تیمیه در کتاب منهاج السنه پاسخ داده که به صورت کتابی مستقل با عنوان نظرة فی کتاب منهاج السنة النبویه نیز منتشر شده است.
• سید محمدمهدی موسوی کاظمی قزوینی(زاده ۱۲۸۲ق - درگذشته ۱۳۵۸ق) معروف به "کشوان" در کتاب خود با عنوان منهاج الشریعة فی الرد علی منهاج السنه.
• سراج‌الدین هندی در کتابی با عنوان اکمال المنّة فی نقض منهاج السنه.
• سید محمد حسن ابوالمعالی موسوی حائری قزوینی (۱۲۹۶ق- ۱۳۸۰ق) در الامامة الکبری والخلافة العظمی.
• سید علی حسینی میلانی در سال ۱۴۱۹ق کتابی با عنوان دراسات فی منهاج السنه لمعرفة ابن تیمیه در نقد بر کتاب منهاج السنه تألیف کرده است و مواردی را که ابن تیمیه به عنوان نقد به مبانی شیعه وارد کرده، به صورت مجزا و به تفصیل پاسخ داده است.

پانویس

منابع