مسجد عمران بن شاهین (نجف)

مسجد عُمران بن شاهین از قدیمی‌ترین مساجد نجف، واقع در جهت شمالی صحن حرم امام علی(ع) است. این مسجد که در دالان منتهی به باب الطوسی حرم امام علی(ع) قرار گرفته، در قرن چهارم قمری به‌دست عمران بن شاهین ساخته شد. درباره اینکه این بنا از ابتدا به‌قصد مسجد ساخته شده یا اینکه رواق بوده و بعدها عنوان مسجد به خود گرفته، آرا و نظرات مختلفی ارائه شده است. مزار سید یزدی، نویسنده کتاب العروة الوثقی در این مسجد قرار دارد.

تاریخچه

تاریخ ساخت این مسجد به قرن چهارم هجری بازمی‌گردد که به‌دست عمران بن شاهین، حاکم جنوب عراق ساخته شد. عمران یکی از شورشیان علیه حکومت عضدالدوله بویهی بود که شکست خورد و با خود عهد کرد که چنانچه سلطان از وی درگذرد، دو رواق در نجف و دیگری در کربلا بنا کند. ازاین‌رو رواقی که در نجف بنا کرد، در سمت شمالی حرم قرار داشت و چون آن زمان حرم کوچک بود، بیرون از صحن واقع شد. در دوران شاه عباس صفوی، صحن را توسعه دادند و مقداری از آن به حرم افزوده شد. در سال ۱۳۶۸ق دولت وقت در عراق، قسمت دیگری را تخریب نموده و با خیابان‌کشی، تنها قسمتی از مسجد باقی ماند.

معماری

مساحت کنونی مسجد عمران، نزدیک به ۲۱۵ متر مربع است. این بنا دارای چهار قوس مقابل و کنار یکدیگر بوده که امتداد آن‌ها از کف مسجد تا به سقف است. همچنین گنبدی کوچک با دوازده نورگیر بر روی سقف مسجد قرار دارد و زیر هر کدام از قوس‌های چهارگانه مسجد، فضایی حجره‌مانند تشکیل شده است.

پروژه بازسازی مسجد عمران بن شاهین در اوایل ذی‌القعده سال ۱۴۲۸ق آغاز شد و طی آن عملیات، سازه‌های اساسی مسجد با بتون‌ریزی و با قرار دادن تیرآهن برای دیوارها و سقف استحکام یافت.

گفته‌ها درباره مسجد

شیخ جعفر آل محبوبه درباره مسجد عمران می‌گوید که این بنا در ابتدا به‌عنوان مسجد نبوده و به قصد رواق حرم بنا نهاده شد. از این رو از رواق‌های حرم امام علی به‌شمار می‌رود و شکی نیست که دفن کردن در آن جائز است. به گفته آل محبوبه این عمارت بعد از جدا شدنش از حرم امام علی، حکم مسجد بر آن خوانده شد و آثار مسجد که در آن دیده می‌شود، به بعد از آن بر می‌گردد. وی همچنین معتقد است اینکه این عمارت و کتیبه‌های قرآنیِ آن از آثار به‌جا مانده عمران بن شاهین باشد، بسیار بعید است.

سید عبدالمطلب الخرسان در کتاب مساجد و معالم نظریه‌ای مخالف آل محبوبه دارد و قائل است که هیچ دلیلی بنا بر نابود شدن آثار رواق عمران بن شاهین وجود ندارد، چون در تاریخ هیچ اشاره‌ای به ویران کردن کلی رواق و ساخت مجدد آن نشده است. او همچنین درباره کتیبه‌های قرآنی معتقد است می‌توانند اضافاتی باشند که در هنگام بازسازی عمارت به وجود آمده‌اند و تنها دیوارها و سقف عمارت که دلیل بر قدمت آن دارد، باقی مانده‌اند.

سعاد ماهر هم در کتاب مشهد الامام علی می‌گوید: با بررسی عمارت مسجد و همانند بودن آن با شیوه ساخت ایوان‌های صحن حرم و دیوار خارجی از لحاظ مصالح ساختمانی آن و حتی از لحاظ آجرکاری و دهانه قوس‌ها، این نتیجه بدست می‌آید که سازه‌های این مسجد هم‌زمان با ساخت ایوان‌های حرم ساخته شده‌اند، پس حداقل در قرن دهم هجری و در دوره صفویه به مسجد تبدیل شده است.

آرا و نظریه‌های دیگری هم درباره زندگانی عمران بن شاهین، تاریخچه ساخت مسجد و چگونگی تغییرات آن در قرون مختلف وجود دارد.

مدفونان در مسجد

مسجد عمران بن شاهین که امروزه در شمال صحن حرم امام علی(ع) واقع شده و جزئی از حرم محسوب می‌شود، محل دفن عالمانی چون سید محمدکاظم یزدی، سید عبدالحسین شرف‌الدین، سید محمدکاظم مقدس و شیخ محمدباقر قمی است.

پانویس

منابع

• حکیم، حسن عیسی، المفصل فی تاریخ النجف الاشرف، قم، المکتبة الحیدریة، ۱۳۸۵ش.
• قمی، محمدرضا، اماکن زیارتی و سیاحتی عراق، تهران، مشعر، ۱۳۷۷ش.
• ابن طاووس، سید عبدالکریم، فرحة الغری فی تعیین قبر امیرالمؤمنین، قم، رضی.
• مقدس، احسان، راهنمای اماکن زیارتی و سیاحتی در عراق، تهران، مشعر، ۱۳۸۸ش.
• آل محبوبه، جعفر، ماضی النجف و حاضرها، بیروت، دار الاضواء، ۱۹۸۶م.
• فرطوسی، صلاح مهدی، تاریخچه آستان مطهر امام علی، ترجمه: طه‌نیا، حسین، تهران، مشعر، ۱۳۹۳ش.
• بابایی، سعید، سیمای نجف اشرف، تهران، سازمان حج و زیارت.
• علوی، احمد، راهنمای مصور سفر زیارتی عراق، قم، معروف، ۱۳۸۹ش.
• معرفی مسجد عمران بن شاهین، شبکة الامام علی علیه‌السلام، پایگاه آستان قدس علوی، تاریخ بازدید: ۱۹ آبان ۱۳۹۹ش.
• مزار شماری از علما و صُلَحا در نجف، پایگاه اطلاع‌رسانی حدیث شیعه، تاریخ بازدید: ۳ دی ۱۳۹۹ش.