مستدرک‌نویسی
مُسْتَدرَک‌نویسی، به معنای تالیف کتاب با هدف تکمیلِ کتابی دیگر و جبران کاستی‌های آن است. مستدرک نویسی، اصطلاحی رایج در میان نویسندگان حوزه علوم اسلامی است. این شیوه از نگارش کتاب، از قرن چهارم قمری میان مسلمانان آغاز و در شاخه‌های مختلف علوم اسلامی از جمله فقه، رجال، حدیث و... مستدرکاتی نگاشته شد. مستدرک‌هایی مانند مستدرک الصحیحینِ حاکم نیشابوری و مستدرک الوسائلِ محدث نوری از مهم‌ترین کتاب‌ها در این زمینه به‌شمار می‌آیند.
معناشناسی
در لغتنامه دهخدا برای این واژه معانی‌ای چون جبران شده، تدارک مافات، رفعِ توهم شده، ذیلی بر کتاب، مقاله یا رساله با شرح برخی نکاتِ آن، ذکر شده است. تکمله نیز غالبا مترادف با مستدرک به کار می‌رود و به معنای تکمیل کننده است.
در اصطلاح کتابشناسی، مستدرک یا تکمله، کتابی است که با هدف تتمیم یا تکمیلِ کتابی دیگر و جبران کاستی های آن تدوین می‌شود. به این معنا که مطالبی که باید در کتاب اولیه باشد و نیست، در کتاب جدید آورده می‌شود. این کار یا به قلم مؤلف و یا شخص دیگری انجام می‌گیرد. در این نوع نوشته، اشتراک در موضوع، اطلاعات و غالبا در روش، مورد توجه است. به کتاب دوم مستدرک می‌گویند.
عنوان کتاب‌های مستدرک، غالبا متشکل از کلمه «مستدرک» و عنوان کتابی است که نویسنده مستدرک قصد دارد آن را کامل کند؛ مانند مستدرک سفینة البحار.
پیشینه تاریخی
آغاز مستدرک‌نگاری به عنوان کتابی مستقل، چندان روشن نیست؛ اما باتوجه به اطلاعات موجود، می‌توان به این نکته اشاره کرد که این پدیده پس از نگارش جوامع حدیثی اهل سنت آغاز گردید؛ زمانی که برخی به استدراکِ احادیث فوت شده از صحیحین (صحیح بخاری و صحیح مسلم) پرداختند. از تاریخ مستدرک نویسی برمی‌آید که این امر از قرن چهارم هجری قمری آغاز شده است.. این فن در طول هزار سال تحولات متنوعی داشته که در تاریخ، ثبت و ضبط نشده و تحلیل علمی درباره منشأ و اثرات آن را دشوار می‌کند.
انواع مستدرک
مستدرکات و تکمله‌های معروف در میراث اسلامی را می‌توان از چند جهت طبقه‌بندی کرد:
- موضوع: مستدرکات فقهی، حدیثی، رجالی و... هر یک از این اقسام نمونه‌هایی را در تاریخ اسلامی دارند.
- مولف: که به دو گروه تقسیم می‌شود:
- مستدرکات خودنگار: مستدرکاتی که مولف بر کتاب خویش نوشته است.
- مستدرکات غیر نگار: مستدرکاتی که غیر مولف بر کتاب نوشته است.
- مکان تالیف: که به سه گروه تقسیم می‌شود:
- مستدرکات ضمیمه‌ای: نوشته‌ای که در پایان اثر، توسط مولف یا شخصی دیگر برای تکمیل اطلاعات متن اصلی، به آن اضافه شده است.
- مستدرکات تعلیقه‌ای: نوشته‌ای که در پاورقی یا حاشیه کتاب برای تکمیل آن می‌آید.
- مستدرکات مستقل: کتابی مستقل که برای تکمیل اثری دیگر نوشته می‌شود.
مستدرکات مشهور
- مستدرکات اهل سنت
- مستدرک حاکم نیشابوری به نام مستدرک صحیحین در علم حدیث
- الالزامات علی الصحیحین، اثر دارقطنی در علم حدیث.
- مستدرکات شیعه
- مستدرک وسائل الشیعه اثر محدث نوری در علم حدیث
- مستدرک سفینه البحار اثر علی نمازی شاهرودی در علم حدیث
- مستدرک نهج البلاغه اثر هادی آل کاشف الغطاء در علم حدیث
- مستدرکات علم رجال الحدیث اثر علی نمازی شاهرودی در علم رجال.
پانویس
- ↑ دهخدا، لغتنامه، ج۲، ص۱۸۰۴.
- ↑ دهخدا، لغتنامه، ج۴، ص۱۸۰۴.
- ↑ نجف زاده، دانش حدیث، ص۲۷۳.
- ↑ نجف زاده، دانش حدیث، ص۲۷۳
- ↑ ملکشاهی، استدراکی بر کتابشناسی حجاب، ص۱۶۶.
- ↑ راد، علی، مستدرک‌نگاری، گونه‌شناسی نمونه‌های برتر مستدرکات حدیثی، ص۵۰.
- ↑ راد، علی، مستدرک نگاری، گونه شناسی نمونه‌های برتر مستدرکات حدیثی، ص۵۰-۵۷.
منابع
- دهخدا، علی‌اکبر، لغتنامه، دانشگاه تهران، ۱۳۷۲ش.
- راد، علی، مستدرک‌نگاری، گونه‌شناسی نمونه‌های برتر مستدرکات حدیثی، مشکوة، ش۱۰۰، ۱۳۸۷ش.
- ملکشاهی، احمد، استدراکی بر کتابشناسی حجاب، آیینه پزوهش، ش پیاپی، ۱۳۷۱-۷۲ش.
- نجف‌زاده بار فروش، محمدباقر، دانش حدیث، تهران، ماجد، ۱۳۷۳ش.