قواعد المرام فی علم الکلام (کتاب)

قَواعِدُ المَرام فی عِلمِ الکَلام کتابی کلامی و به زبان عربی نوشته ابن میثم بحرانی. مؤلف تلاش می‌کند تا مکاتب متکلمان و فلاسفه را با یکدیگر مقایسه و دیدگاه هر یک را نقد کرده و توضیح دهد.

درباره مؤلف

کمال الدین میثم بن علی بن میثم بحرانی (۶۳۶ - ۶۷۹یا۶۹۹ق)، محدث، فقیه و متکلم شیعی قرن۷ق/ ۱۳م است. ابن میثم پس از تکمیل تحصیل خود به تربیت شاگردان و تألیف و تصنیف پرداخت و گفته‌اند خواجه نصیر الدین طوسی نزد او فقه خواند. شهرت ابن میثم در کلام است و آثار زیادی در این زمینه و زمینه‌های دیگر به او نسبت داده‌اند.

معرفی کلی

این کتاب در الذریعه با نام «القواعد الالهیة فی الکلام و الحکمة» آمده است. قواعد المرام به همه مباحث کلامی پرداخته و ابن میثم، آن را به اشاره عزالدین ابوالمظفر عبدالعزیز بن جعفر نیشابوری نوشت. او در این اثر، بر سیره متکلمان عمل نموده و اقوال حکما را اگر موافق یافته، پذیرفته و الّا رد کرده است.

دسته‌بندی

مؤلف کتاب را به ۸ قاعده تقسیم و هر قاعده را به چند رکن و ارکان را به چند بحث دسته‌بندی کرده است.

قواعد هشت‌گانه

قاعده اول در باره مقدماتِ اصول عقاید است و این قاعده دارای چهار رکن است و هر رکن دارای مباحثی است. نخستین بحث در رکن اول کتاب درباره تعریف تصور و تصدیق است. بحرانی حصول صورت یک چیز در عقل (ذهن) بدون صدور حکمی از سوی انسان در باره آن چیز را تصور دانسته و گفته که این تصور «معرفت» هم نامیده می‌شود. وی هم‌چنین تصدیق را صدور حکم (اثبات یا نفی) برای صورتی دانسته که در ذهن است که «علم» هم نامیده می‌شود. وی تعقل محکومٌ علیه(چیزی که حکمی برایش صادر شده است) و محکومٌ به( چیزی که بدان حکم شده است) و نسبت و ارتباط میان این دو را از شرایط تحقق تصدیق دانسته است.( به عنوان مثال: در جمله [پنجره باز است.] پنجره «محکوم‌علیه» و بازبودن «محکوم‌به» و کلمه «است» بیانگر رابطه و نسبت میان این دو است. بحث پایانی کتاب درباره غیبت امام زمان(ع) و بیان این نکته است که چون امامْ معصوم است پس غیبتش هم باید اطاعت باشد و گرنه امام معصوم باید معصیت‌کار باشد و این با عصمتش منافات دارد. مولف هم‌چنین بر این باور است که سبب غیبت امام زمان(ع) خداوند نیست چون بر خلاف غرض تکلیف است( تکلیف مراجعه به امام و ارتباط داشتن با او) و سبب آن خود امام هم نیست چون امام دارای عصمت است و از پیش خودش این کار را نمی‌کند. در نتیجه سببِ غیبت امام زمان(ع)، امت است زیرا نگرانی امام از مردم بر اعتمادش به آنان غلبه دارد و مردمان نیز عموماً در برابر امام و اراده‌اش اهل تسلیم و تمکین نیستند.

شرح کتاب و چاپ

شرح این کتاب را زهرا مصطفوی با عنوان «شرح قواعد المرام» نخستین بار در سال ۱۳۸۶ش به چاپ رساند.

این کتاب به کوشش سید احمد حسینی در قم (۱۳۹۸ق و ۱۴۰۶ق) به‌وسیله کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی چاپ شده است.

پانویس

منابع

• بحرانی، ابن میثم، قواعد المرام فی علم الکلام، قم، کتابخانه آیةالله مرعشی، ۱۴۰۶ق.
• صادق‌زاده، فیروزه، نقدی بر کتاب شرح قواعد المرام، کتاب ماه فلسفه، خرداد ۱۳۸۷ش، شماره ۹.
• تهرانی، آقابزرگ، الذریعه، بیروت، دار الاضواء.
• قواعد المرام فی علم الکلام، کتابخانه مجازی الفبا.