سربداران (مجموعه تلویزیونی)

سربداران اولین مجموعه تلویزیونی تاریخی پس از انقلاب اسلامی به کارگردانی محمدعلی نجفی است. این مجموعه، داستان قیام سربداران(سلسله‌ای از حاکمان شیعه در منطقه سبزوار) را به تصویر کشیده است. این قیام در خراسان صورت گرفت. رهبر آن، شیخ حسن جوری و علیه تسلط مغول‌ها بر ایران بود. بخش‌هایی از آن نیز مربوط به رهبری پیشین شیخ خلیفه مازندرانی مؤسس این جنبش است.

تصویربرداری این مجموعه تلویزیونی از شهریورماه ۱۳۶۰ش آغاز و تا ۳ آبان ۱۳۶۲ش ادامه داشت. این مجموعه تلویزیونی در شهرک سینمایی غزالی و مسجد جامع تاریخی شهرستان اردستان و ابیانه ساخته و فیلم برداری شد و پخش آن از دوشنبه ۲۶ دی ماه سال ۱۳۶۲ش از شبکه یک سیمای جمهوری اسلامی ایران آغاز شد.

داستان

داستان این مجموعه تلویزیونی بر اساس قیام سربداران خراسان به رهبری شیخ حسن جوری و همچنین عملکرد مردم باشتین علیه استیلای مغول بر ایران و عکس‌العمل مغولان ساخته شده‌است. حوادثی که در این مجموعه تلویزیونی روایت می‌شود، به قرن هشتم هجری (۷۸۸-۷۳۶ق) برمی‌گردد.

در آغاز این مجموعه تصریح ‌شده که داستان آن در انطباق کامل با واقعیت تاریخی نیست.

برخی از عوامل و بازیگران

تولید

از سربداران به عنوان اولین مجموعه تلویزیونی تاریخی بعد از انقلاب یاد می‌شود. به گفته کارگردان، سوژه سربداران قبل از انقلاب شکل گرفت و با همکاری علی شریعتی و با بهره‌گیری از کتاب تاریخ پطروشفسکی پژوهشگر روسی که کتابی درباره سربداران داشت، فیلم‌نامه آن نوشته شد که تئاتر آن در حسینیه ارشاد با بازی رضاکیانیان و میرحسین موسوی روی صحنه رفت. نجفی راجع به تبدیل شدن این سوژه به مجموعه تلویزیونی می‌گوید: «قبل از انقلاب، در حسینیه ارشاد آن را اجرا کردیم و نتیجه خوبی گرفتیم. بنابراین اولین سوژه‌ای که بعد از انقلاب به ذهنم رسید، ساخت مجموعه تلویزیونی سربداران بود».

کار پژوهش و نوشتن مجدد فیلم‌نامه از اواخر سال ۱۳۵۸ش شروع و تصویربرداری آن از شهریور ماه ۱۳۶۰ آغاز و تا ۳ آبان ۱۳۶۲ش ادامه داشت. پخش آن از دوشنبه ۲۶ دی ماه سال ۱۳۶۲ش از شبکه ۱ سیمای جمهوری اسلامی ایران آغاز شد.

اقتباس از نوشته محمود دولت‌آبادی

محمود دولت‌آبادی می‌گوید:

«سال ۵۶ش بود که به درخواست محمدحسین پرتوی، طرح مجموعه‌ای را برای تلویزیون ملی ایران نوشتم با عنوان «سربداران»، چند نفری هم در آن فاصله طرح‌هایی نوشته بودند که هیچ‌یک مطلوب تلویزیون نبودند. تا اینکه طرح من آماده و فصل اول نوشته شد. محمدحسین پرتوی به واسطه خواهرش، که قول داده بود مراعات امانت‌داری را بکند نسخه زیراکسی فیلم‌نامه را با خود به تلویزیون برد. مدت‌ها گذشت؛ بالاخره خبر آوردند که تلویزیون با این موضوع که دولت‌آبادی سربداران را بنویسد مخالف است و موضوع مسکوت گذاشته شد تا سال ۵۸. انقلاب شده بود. بار دیگر محمدحسین پرتوی پیدایش شد و این بار گفت: قرار است سربداران ساخته شود. کارگردانش را هم گذاشته‌اند محمدعلی نجفی. از من دعوت کرد به دفتری در خیابان بلوار کشاورز رفتم. بعدها خبردار شدم که به آقای نجفی هم گفته‌اند فلانی، یعنی من، نباید سربداران را بنویسد. من به کار خود بازگشتم و سربداران به راه خود رفت و نتیجه آنکه دست‌نوشته من در کتاب جمعه چاپ شد و فرد دیگری (کیهان رهگذر) نویسنده فیلم‌نامه سربداران شد. از آن زمان دیگر از محمدحسین پرتوی خبری نشد. به نظرم رسید بخش اول فیلم‌نامه سربداران را منتشر کنم. آن را برای کتاب جمعه فرستادم.»

لوکیشن

دکورهای این مجموعه در سوله‌ای به مساحت ۱۵۰۰ متر مربع در مجموعه استودیوی گلستان و مکان فعلی سایت خبری مرکز سیمافیلم و لوکیشن شهر باشتین در شهرک سینمایی غزالی ساخته شد. همچنین بخش‌هایی از آن در مسجد جامع تاریخی شهرستان اردستان و شهر ابیانه فیلم‌برداری شده است. تا پیش از این مجموعه، طراحی صحنه، دکور و گریم تا این سطح در ایران بی‌سابقه بوده است.

بعدها لوکیشن شهر باشتین به دلیل ساخت دکور مجموعه تلویزیونی «کلاه‌پهلوی» تخریب شد.

هزینه

به گفته کارگردان٬ هزینه تولید آن کم‌تر از ۵۰۰ میلیون ریال و هزینه پس از تولید ۱۵۰ میلیون ریال شد که در نهایت هزینه کلی ساخت آن به ۶۰۰ میلیون ریال رسید. بیشترین دست‌مزد ماهانه ۱۵۰ هزار ریال (برای علی نصیریان در نقش قاضی شارح) و کم‌ترین آن ۲۰ هزار ریال بود.

موسیقی

موسیقی متن این مجموعه ساخته فرهاد فخرالدینی است. وی با رعایت نکاتی چون «جذاب بودن برای مخاطب»، استفاده از «گنجینه موسیقی ملی و محلی» ایران و «بکارگیری تکنیک‌ها و سازهای موسیقی غربی» آن را به یک موسیقی ماندگار و تأثیرگذار تبدیل کرده است. این موسیقی داستان ستم تلخ ایلخانان مغول بر مردم این سرزمین را بیان و شنونده را در آن فضا قرار می‌دهد.

فرهاد فخرالدینی با همراهی ارکستر فیلارمونیک ژنو٬ موسیقی سربداران را در مقر سازمان ملل در ژنو اجرا کرد که در سایت سازمان ملل به عنوان یک اثر قابل احترام موسیقایی ایرانی مورد توجه قرار دارد.

حواشی

سال ۱۳۶۲ش که پخش این مجموعه آغاز شد بسیاری به نوع بازی و نقش فاطمه، همسر شیخ حسن (با بازی سوسن تسلیمی) ایراد گرفتند. انتقادات و ایرادهایی که آن زمان به سازمان صدا و سیما گرفته شد باعث شد که بخشی از بازی سوسن تسلیمی حذف شود.

محمدعلی نجفی در مورد سربداران و انتقاداتی که به این مجموعه می‌شد می‌گوید:

«خیلی‌ها به من انتقاد می‌کردند که این آدم‌هایی که شما در فیلم می‌آورید کجای تاریخ بوده‌اند؟ من هم می‌گفتم مگر من معلم تاریخ هستم. بهانه من تاریخ است. آن زمان همه شیخ حسن را درک کردند. فاطمه را درک کردند. فاطمه تمثیلی از توده‌های مردم بود که برای بقای خودشان و برای این‌که انسان باشند و زیر بار زور نروند مبارزه می‌کنند؛ و همه این‌ها به مخاطب منتقل شد؛ هرچند که بعضی از صحنه‌ها حذف شد.»

محمدعلی نجفی سراغ قسمت‌های دیگر این مجموعه هم که حذف شده‌است می‌رود و می‌گوید: «یک سکانسی در سربداران داشتیم که حذف شد. شهر میکده‌ها بود. حذفش کردند به من اعتراض می‌کردند که یعنی شیخ حسن به شهر میکده‌ها می‌رود؟!» البته او انتقاد آنها را هم بی‌پاسخ نمی‌گذاشته‌است. «می‌گفتم بسیاری از چهره‌های مذهبی و انقلابی ما نیز در پاریس و لندن به جبر زمانه حضور داشته‌اند، ولی مهم این است که هدف آنان چه بود. اما بعضی از منتقدان اصلاً نمی‌توانستند این مسئله را هضم کنند و خب طبیعی بود که این سکانس‌ها حذف شود.»

کمک امام خمینی به سربداران

بعد از ساخت سربداران، با وجود این که سازندگان برای به تصویر کشیدن "ترکان بانو" (با بازی افسانه بایگان) و استفاده او از کلاه گیس اجازه داشتند اما مسوولان در بازبینی خواستار حذف همه پلان‌ها شدند. بعد از مدتی نجفی توانست مجموعه را توسط شخصی به امام خمینی برساند و وی بعد از دیدن آن گفتند: تصویر مجازی است و کلاه گیس اشکالی ندارد. وی می‌گوید: «آقای بروجردی داماد امام را دیدم، برایم تعریف کرد که سر سفره با امام نشسته­ بودیم. صحبت سربداران شد، آن زمان امام دستش را بلند و برایت دعا کرد.»

سربداران در خاطرات هاشمی رفسنجانی

اکبر هاشمی رفسنجانی رییس وقت مجلس شورای اسلامی در زمان پخش این مجموعه در بخش‌های مختلف در خاطرات مکتوبش به این مجموعه تلویزیونی و فیلم‌نامه آن اشاره کرده است. وی در بخشی از خاطراتش در تاریخ ۱۲ بهمن ۱۳۶۲ش می‌نویسد: رئیس‌ جمهور آیت‌الله خامنه‌ای ایرادی‌ به‌ سریال‌ سربداران‌ داشتند که‌ من‌ رد کردم‌؛ ایشان‌ ناراحت‌ شدند و من‌ پشیمان‌.

استقبال مخاطب

این مجموعه در زمان پخش به یکی از پربیننده‌ترین مجموعه‌های تلویزیونی در ایران تبدیل شد و تکیه‌کلام‌های آن به شکل ضرب‌المثل مورد استفاده مردم قرار گرفت. پخش‌ مجدد آن از شبکه‌های استانی و همچنین شبکه «آی فیلم» نیز با استقبال بالایی روبرو می‌شود.

تأثیر این مجموعه بر شعر معاصر

پس از پخش مجموعه تلویزیونی سربداران بسیاری از شاعران ایرانی به صورت مستقیم و یا غیر مستقیم با استفاده نمادین از واژه سربداران یا سایر ویژگی‌های واضح آن‌، تأثیرپذیری خود را از این جنبش مردمی نشان دادند. یکی از معروف‌ترین اشعار سروده شده رباعی سید حسن حسینی است:

پانویس

منابع

• دلیل موفقیت سریال سربداران چندین سال پیشینه تحقیقاتی بود، خبرگزاری ایرنا.
• دیدار با «سربداران» پس از دو دهه، پورتال خبری برترین‌ها.
• گفته‌ها و ناگفته‌های محمود دولت‌آبادی در گفت‌وگو با روزنامه شرق، سایت روزنامه شرق.
• شهر باشتین سریال «سربداران»‌ به خاطر «کلاه‌پهلوی» تخریب شد، خبر آنلاین.
• سربداران با بودجه‌ای معادل ۶۰ میلیون تومان ساخته شد، مرکز امور نمایشی سیما.
• موسیقی «سربداران» آبروی ایران را در ژنو خرید، خبرگزاری مهر.
• کمکی که امام خمینی به سریال سربداران کرد، مجله اینترنتی اسرارنامه.
• امام برای ساخت سریال سربداران دعایم کرد، پایگاه اطلاع رسانی و خبری جماران.
• اختلاف نظر آیت‌الله هاشمی با آیت الله خامنه‌ای درباره تاریخ سبزوار، مجله اینترنتی اسرار نامه.