تفسیر عصری

در روایتی از امام صادق علیه‌السلام آمده است که خداوند قرآن را به زمان و گروهی خاص اختصاص نداده است، و از این رو برای هر زمانی جدید و تازه است. به نظر شهید صدر تعبیر به «استنطاق» در سخن امام علی علیه‌السلام زیباترین و دقیق‌ترین اشاره به تفسیر موضوعی است که از این طریق، تفسیر به انبوه نیازهای عصر پاسخ داده، به حل مشکلات جامعه انسانی می‌پردازد.

همچنین آنچه از محتوای بعضی روایات اهل بیت علیهم السلام به دست می‌آید توجه به اصل مخاطب شناسی و ملاحظه میزان ظرفیت آنان است؛ به عنوان مثال، معصومان علیهم السلام در پاسخ به سئوالی واحد، متناسب با مخاطب‌های مختلف، پاسخ‌هایی گوناگون داده‌اند؛ همچنین است سخن گفتن با مردم بر اساس ظرفیت فکری آن ها:إنّا معاشر الأنبیاء أُمِرنا أنْ نُکلّمَ الناسَ عَلی قدر عقولهم.

این مسائل دقیقاً همان چیزی است که دانشمندان در تعریف تفسیر عصری به آن‌ها توجّه کرده‌اند، بنابراین اگر رعایت اقتضای عصر، پاسخگویی به خواست‌های جامعه و سخن گفتن متناسب با حال مخاطب از ارکان تفسیر عصری‌اند، پس ناگزیر باید اذعان کرد که مسئله عصری بودن یا عصری شدن از همان ابتدا مورد توجه بوده و تفسیر و توضیح آیات قرآنی نیز در همین راستا بوده است، بنابراین، تفسیر عصری پیشینه‌ای به بلندی تاریخ تفسیر دارد.

از سوی دیگر اگر تألیفات هر عصری، منعکس کننده جنبش فکری، علمی و فرهنگی زمان خود باشند، پس سیر تطوّر تفاسیر قرآنی و مراحل گوناگون شکوفایی، رکود و افول تفسیر نگاری در دوره‌های مختلف حاکی از آن‌اند که مفسران در رویارویی با اوضاع مختلف محیطی عکس العمل‌هایی متفاوت از خود نشان داده‌اند؛ به طوری که در طول تاریخ، تفاسیر قرآنی صبغه‌های مختلفی به خود گرفته‌اند؛ در برهه‌ای از زمان تمایل به تفسیر مأثور و در مقطعی دیگر از زمان، بر اثر شرایط خاص گرایش به تفسیر اجتهادی بوده است؛ همچنین شکل گیری تفسیر کلامی یا عرفانی در برخی دوره‌ها و تکوّن تفسیر اجتماعی یا علمی در پرتو عواملی دیگر صورت گرفته است که همگی نشان از تحول تفسیر نویسی، همگام با گذر زمان دارند. بنابراین برجستگی اصطلاح تفسیر عصری در دوره کنونی و جدیدانگاری آن به جهت تمایز تفسیر نگاری در سده اخیر است.

شروع این دوره در هند با امیر علی صاحب کتاب روح الاسلام و سید احمد خان هندی صاحب کتاب تبرئة الاسلام عن شین الامه و در مصر با سلسله مباحث تفسیری عبده است که شاگردش رشید رضا آن را در تفسیر المنار گرد آورده است و همزمان با آن رویکرد علمی سید احمدخان به تفسیر آیاتی از قرآن مجید است.

عبده از یک سو با نواندیشی‌هایی در تفسیر به تهذیب تفسیر از تفصیل مباحثی روی آورد که آیات شریف درباره آن‌ها سکوت کرده‌اند و از دیگر سو با روی آوردن به تفسیر علمی آیات افزون بر پاسخگویی به نیازهای عصر در مقام رفع تعارض میان قضایای علمی و گزاره‌های قرآنی برآمد. البته این نگرش گاه او را از اعتدال خارج کرده و در تحلیل علمی برخی آیات به افراط گراییده و بعضاً خارق العاده بودن معجزات پیامبران را انکار کرده است.

پس از عبده، هم جریان نواندیشی در تفسیر با اقبال گروهی از مفسران روبه رو شد و هم تفسیر علمی گسترش زیادی یافت و اوج آن در تفسیر جواهر القرآن طنطاوی بروز یافت. سپس مصطفی محمود، طبیب و ادیب مصری در کتاب القرآن محاولة لفهم عصری صریحاً به عصری شدن تفسیر تمایل نشان داد.

در همین دوره عده‌ای از جمله عبدالمتعال الجبری در شطحات مصطفی محمود در التفسیرات العصریة للقرآن الکریم و بنت الشاطی در القرآن و التفسیر العصری به نقد دیدگاه‌های مصطفی محمود پرداختند. بنت الشاطی با تعلق به روش ادبی و با گرایش به نواندیشی در تفسیر، در نقد تفسیر عصری بر این باور است که دعوت به فهم قرآن بر اساس تفسیر عصری و برخلاف آنچه که پیامبر اکرم بیان کرده است، ما را به سمت القای اندیشه‌های مسموم به مردم سوق داده و سبب سقوط در ورطه خطرناک و پرلغزش می‌شود؛ همچنین به نظر وی تفسیر عصری به ذهن و ضمیر جوانان ما چنین القا می‌کند که چون قرآن مسائل دانش تجربی جدید را مطرح نکرده است اندیشه علمی ما نمی‌تواند آن را هضم کند، بنابراین منطق عصر ما آن را نمی‌پذیرد. نتیجه این نگرش آن است که با نام عصری اندیشی، آنان را به تفاسیر بدعت آمیز سوق می‌دهیم.

پیش از وی استادش امین خولی با تأکید بر ضرورت نو اندیشی در تفسیر که به سرعت به جریانی در تفسیر (تفسیر ادبی) بدل شد، به شدت با تفسیر علمی مخالفت کرده بود، زیرا تفسیر علمی مستلزم آن است که واژگان قرآن بر معنایی حمل شوند که اعراب معاصر پیامبر آن معانی را نمی‌شناختند. آثار قرآنی نو اندیشانه خولی و شاگردانش به ویژه آثار بنت الشاطی و محمد احمد خلف که بر تفسیر ادبی یعنی تفسیر آیات مطابق با فهم معاصران پیامبر تأکید می‌کند، همه بر تعریف تفسیر عصری منطبق‌اند، چنان که ابوزید از پیروان مکتب تفسیر ادبی نیز بر ضرورت تفسیر ادبی تأکید می‌کند. از بارزترین جنبه‌های عصری بودن این مکتب تفسیری برای پاسخ‌گویی به نیازهای عصر، تأکید بر تفسیر موضوعی است.

همزمان طیفی از نواندیشان عرب چون عباس عقاد با تفکیک میان تفسیر عصری و تفسیر علمی با نقد تفسیر علمی بر ضرورت تفسیر عصری به عنوان نیاز مسلمانان معاصر تأکید کردند. حسن حنفی تفسیر عصری را نواندیشی در میراث تفسیری گذشته (تجدید تراث) دانسته و معتقد است که نواندیشی نباید به گونه‌ای باشد که به تفسیر هویتی جدید داده، از نص فاصله بگیرد و آن را تغییر دهد، بلکه میراث دینی گذشته باید پایه و نقطه آغاز این نواندیشی باشد و تفسیر نص مطابق نیازهای عصر صورت پذیرد.

اما مفسران و محققان شیعی چون آیت الله مکارم شیرازی، مَغنیه[الکاشف، ج۱، ص۱۳ - ۱۴] و آیت الله معرفت برپایه آموزه‌های مکتب اهل بیت علیهم السلام با نگاهی معتدلانه و بدون تفکیک میان تفسیر عصری و تفسیر علمی، از تفسیر عصری به عنوان یک ضرورت و نیاز یاد کرده‌اند؛ به نظر این مفسران رشد دانش تجربی و قضایای مسلم علمی در فهم و تفسیر برخی از آیات قرآنی ناظر به پدیده‌های هستی نقش انکارناپذیری داشته است. در عین حال هرگونه افراط در تفسیر علمی و عصری و بی‌قاعدگی و عدم پایبندی به اصول و قواعد تفسیر را رد کرده‌اند، بر همین اساس بعضی از این قرآن پژوهان ایرادهای مخالفان تفسیر عصری را ناظر به تفسیر علمی دانسته‌اند نه تفسیر عصری. به باور آیت الله معرفت عمل کسانی که شدیداً مرعوب موج تبلیغات الحادی گشته و بی‌باکانه به تفسیر مادی گرایانه آیات پرداخته‌اند و در برابر فشار شبهات، تاب نیاورده، هر گزاره غیبی یا پدیده غیر قابل تفسیر مادی را با تأویلات غیر منطقی و خودسرانه توجیه کرده‌اند، تفسیر آنها تفسیر به رأی است.

این نکته نیز شایان ذکر است که باید میان تفسیر عصری و تفاسیر معاصر با عنوان عصری فرق گذاشت تا این دو خلط نگردند. علت آن است که برخی در به کار بردن اصطلاحات و ارائه تعریفی دقیق از آن‌ها دچار سهو و خطا شده و همین امر سبب نقض و ابرام و نزاع‌های فراوانی شده است. از آنجا که در عصر حاضر، آثاری به رشته تحریر درآمده که به تغییر نگرش در تفسیر قرآن با تکیه بر عصری بودن تأکید کرده‌اند، مخالفت مخالفان با چنین آثاری، اصل تفسیر عصری را خدشه‌دار کرده است، در حالی که به نظر می‌رسد این مخالفت، با برخی از تفاسیری است که به تفسیر عصری مشهور شده‌اند نه با تفسیر عصری.

خالد العک به عنوان یکی از مخالفان تفسیر عصری، تبیین مقاصد قرآن و تعلیم آن مناسب با اوضاع عصر مخاطبان را از ضروریات لازم برای مفسر برشمرده است. وی می‌پذیرد که برخی از آیات برای مردم اعصار پیشین غامض بوده و صحابه تنها ظاهر این آیات را می‌فهمیدند؛ ولی اکنون در پرتو علوم جدید، حقیقت این آیات روشن شده است؛ همچنین از قول برخی، قرآن را دارای دو مرحله نزول و تنزل دانسته و برای تنزل، زمانی تا روز قیامت را قائل شده است. باید توجه داشت که پذیرش چنین مواردی به ویژه فرض دو مرحله‌ای بودن آیات قرآنی طبق تعبیر فوق اذعانی بر عصری بودن آن است. با این وصف، گمان نمی‌رود که با اصل تفسیر عصری مخالفتی وجود داشته باشد. نکته شایان یاد کرد درباره تفسیر علمی این است که دریافت حقایقی از طریق علوم تجربی به معنای تغییر در حقایق قرآنی نیست، بلکه آنچه تغییر یافته فهم آدمی در پرتو رشد علوم است و باید میان بهره‌گیری از علوم در جهت فهم قرآن با تحمیل آرای علمی بر قرآن که به افراط در تفسیر عصری انجامیده، فرق گذاشت.

بنابراین برای پرهیز از هرگونه افراط یا انحراف در تفسیر عصری، مفسر عصری باید اموری را رعایت کند:

• به همه اصول و قواعد صحیح تفسیر پایبند باشد؛
• به موضوعات و مسائل جدید آگاهی کامل داشته باشد؛
• از هدف اصلی نزول قرآن که هدایت و تربیت انسان است فاصله نگیرد؛
• در تفسیر رعایت ادب کرده، دیدگاه‌های خود را با احتمال و نه به صورت قطعی به قرآن نسبت دهد؛
• از همه بالاتر و مهم‌تر اینکه برداشت‌های عصری نباید با روح کلی حاکم بر تعالیم قرآن در تعارض باشد، چرا که ممکن است برداشت یا احتمالی در آیه با بخشی از قواعد معارض نباشد؛ اما در مجموع با روح پیام قرآن در تعارض باشد.