التمحیص (کتاب)
|
| |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نویسنده | ابن همام اسکافی متوفای ۳۳۶ق |
| موضوع | خصوصیات و صفات مؤمن |
| سبک | روایی |
| زبان | عربی |
| مجموعه | ۱ جلد |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | مدرسة الامام المهدی |
التّمْحیص، نوشته ابوعلی محمد بن همام اسکافی (درگذشت ۳۳۶ق)، از اصحاب سفرای امام زمان(عج). کتاب درباره صفات و خصوصیات انسان‌های مؤمن است که در این دنیا با چه سختی‌ها و مشکلاتی مواجه خواهند شد و چگونه باید عمل کنند و چه اجر و پاداشی در انتظار آنان خواهد بود. نام این کتاب از آیه ۱۴۱ آل عمران گرفته شده و به معنی خالص کردن و جلا دادن و مراد مؤلف هم خالص کردن ایمان مؤمنان و جلا دادن آن است.
برخی از بزرگان در انتساب این کتاب به ابن همام اسکافی تشکیک کرده و آن را منتسب به ابن شعبه حرانی صاحب کتاب تحف العقول می‌دانند.
درباره مؤلف
ابوعلی محمد بن ابی بکر همام بن سهیل بن بیزان، مشهور به اِبْنِ هَمّامِ اِسْکافی و ملقب به کاتب، از محدثان و عالمان شیعی و ایرانی قرن سوم و چهارم قمری و نویسنده کتاب منتخب الانوار فی تاریخ الائمة الاطهار است. او شاگرد احمد بن ادریس قمی و عبدالله بن جعفر حمیری و استاد بزرگانی چون ابن جندی، محمد بن ابراهیم نعمانی، ابن قولویه و هارون بن موسی تلعُکبری بوده است.
انتساب و عدم انتساب
عنوان التمحیص در منابع نخستین نیامده و بعدها از این کتاب یاد شد. به همین دلیل در انتساب به محمد بن همام اسکافی نظرات مختلفی ارائه شده است:
مخالفان انتساب
شیخ ابراهیم قطیفی، قاضی نورالله شوشتری، شیخ حر عاملی، میرزا عبدالله افندی صاحب ریاض، سید حسن صدر، سید محسن امین و شیخ آقا بزرگ تهرانی این کتاب را تألیفِ محمد بن همام نمی‌دانند؛ بلکه آن را تألیف ابو محمد حسن بن علی بن شعبه حرانی صاحب کتاب تحف العقول می‌دانند و ادله آنان این امور است:
- تقدم زمانی شیخ قطیفی که قائل به صحت انتساب کتاب به اسکافی نیست بر علامه مجلسی که کتاب را از اسکافی میداند.
- آگاه‌تر بودن وی نسبت به علامه مجلسی.
- این کتاب در میان تألیفات محمد بن همام در منابع رجالی نیامده شده است.
- شهادت جمعی از علما.
- در آغاز کتاب دارد: «حدثنی ابو علی محمد بن همام» و ظاهر آن این است که مؤلف غیر از محمد بن همام است.
موافقان انتساب
در مقابل، علامه مجلسی، محمدباقر خوانساری و محدث نوری این کتاب را تألیف محمد بن همام می‌دانند و دلیل آنان این است:
- قطیفی در سال ۹۴۵ق بوده و علامه مجلسی در ۱۱۱۱ق فوت نمود و این مقدار تقدم زمانی در ارجحیت قول او بر مجلسی کفایت نمی‌کند.
- آگاه‌تر بودن قطیفی نسبت به علامه مجلسی به احوال کتاب معلوم نیست.
- این کتاب در میان تألیفات ابن شعبه در کتاب‌های رجالی نیز نیامده شده است.
- قطیفی اولین کسی بوده که این مطلب را مطرح کرده و بقیه به تبع وی عنوان کرده‌اند.
- شیوه کتاب‌های روایی قدما بر این بوده که روات، نام مؤلف را در آغاز کتاب به عنوان اولین راوی می‌آورده‌اند مانند کتب کلینی، صدوق، مفید و کامل الزیارات ابن قولویه و در التمحیص هم این مسئله رعایت شده است.
بنابراین، به نظر می‌رسد این کتاب از ابو علی محمد بن همام اسکافی باشد و نقل روایات کتاب از طریق ایشان یقینی است.
روش تألیف و محتوای کتاب
محقق کتاب در مقدمه می‌نویسد:
کتاب التمحیص دارای ۱۷۱۰ حدیث است که در ۹ باب مطرح شده است. احادیث این کتاب از حضرت رسول خدا و دیگر ائمه تا امام رضا(ع) می‌باشد. در آغاز کتاب تمام سند آمده و در بقیه کتاب فقط نام آخرین راوی ذکر شده است.مولف در مقدمه کوتاه کتابش تصریح دارد که چون در روایات بلاها را برای شیعیان به عنوان کفاره وتمحیص گناهانشان برشمرده‌اند من هم نام این مجموعه را «کتاب التمحیص» نهادم و روایتی که درباره انواع آزمایش وبلاء برای مؤمنان و موحدان است نقل کردم و نیز روایاتی درباره صبر و رضا و تسلیم که مرتبط با ابتلائات است را ضمیمه کردم تا نفعش بیشتر شود. روایت پایانی کتاب ازرسول خدا(ص) درباره صفات مؤمن است. در این روایت پیامبر(ص) به درخواست امیرالمؤمنین (ع) ۱۰۳ ویژگی از ویژگی‌های مؤمن را برشمرده است. بهره‌مندی از سعه صدر و تواضع فراوان زیاد، نخندیدن با صداى بلند، اذیت نکردن کسی را که اذیتش کرده، غیبت نکردن از دیگران ، مهرورزی با یتیمان و...پاره‌ای از صفاتی است که پیامبر(ص) برای مؤمن برشمرده است.
ابواب
کتاب حاوی مطالب زیر است:
نخستین روایت کتاب درباب اول از ابوبصیر از امام صادق(ع) است که فرمود: امیرالمؤمنین (ع) همواره می‌فرمود: همانا بلا به سوی شیعیان ما؛ با سریع‌تر از سیل به زمین پست، نزديک می‌شود.
نسخه‌ها
این کتاب دارای چند نسخه خطی است:
- نسخه شیرمحمد همدانی با تاریخ کتابت ۱۳۵۳ق.
- نسخه سید عبدالعزیز طباطبایی با تاریخ استنساخ ۱۳۸۰ق.
- نسخه‌ای به خط سید محمد بن مصطفی موحد محمدی اصفهانی که تاریخ نگارش آن ۱۳۸۲ق در نجف اشرف است.
- نسخه‌ای به خط صفایی خوانساری که تاریخ نگارش آن ۱۳۶۷ق است. این نسخه با نسخه‌ای که آخر آن به خط محدث نوری در ۱۲۸۰ق نوشته شده، مقابله گردیده است.
ترجمه و چاپ
این کتاب توسط عبدالله صالحی نجف‌آبادی با نام «تکامل و طهارت روح» به فارسی ترجمه شده و در یک جلد به زبان عربی از طرف انتشارات مدرسه امام مهدی(عج) قم در سال ۱۴۰۴ق به همراه کتاب المؤمن مؤلف به چاپ رسیده است.
پانویس
- ↑ احمدی، تاریخ حدیث شیعه، ۱۳۸۹ش، ص۲۱۲.
- ↑ اسکافی، التمحیص، ص۸ - ۱۲.
- ↑ اسکافی، التمحیص، ص۱۳ و ۱۴.
- ↑ اسکافی، التمحیص، ص۷.
- ↑ اسکافی، نشر مدرسة الامام المهدی(عج)، التمحیص، ج۱، ص۲۹.
- ↑ اسکافی، نشر مدرسة الامام المهدی(عج)، التمحیص، ج۱، ص۷۴.
- ↑ اسکافی، التمحیص، فهرست کتاب.
- ↑ اسکافی،التمحیص، نشر مدرسة الامام المهدی(عج)، ج۱، ص۳۰.
- ↑ احمدی، تاریخ حدیث شیعه، ۱۳۸۹ش، ص۲۱۲.
- ↑ اسکافی، التمحیص، ص۲۳ و ۲۵.
- ↑ تمحیص به معنی جداسازی خالص هر چیزی از ناخالص است و تثبیت اصل آن چیز است مانند جداسازی طلا از غیر طلا، و لازمه این کار آزمایش و بلاست چنان چه در آیه۱۴۱ سوره آل عمران (وَلِيُمَحِّصَ اللهُ الَّذِينَ آمَنُوا)تصریح شده که در فراز و نشیب حوادث روزگار مؤمنان تمحیص می‌شوند یعنی خالص از ناخالص جدا می‌شود. مصطفوی، التحقیق فی کلمات‌القرآن‌الکریم، ج۱۱، ص۳۸.
منابع
- اسکافی، محمد بن همام، التمحیص، قم، مدرسة الإمام المهدی(ع).
- احمدی، مهدی، تاریخ حدیث شیعه در سده‌های چهارم تا هفتم هجری، قم، دارالحدیث، ۱۳۸۹ش.
پیوند به بیرون