التفسیر و المفسرون (کتاب)

التَفسیر وَ المُفَسِّرون فی ثَوبِه القَشیب، کتابی به زبان عربی، نوشته محمدهادی معرفت (۱۳۸۵ش)، در دفاع از اصول و مبانی تفسیر در تشیع، و در پاسخ به کتاب محمدحسین ذهبی، از علمای دانشگاه الازهر مصر، با عنوان التفسیر و المفسرون نوشته شده است.

کتاب در دو جلد نوشته شده است؛ جلد اول، علاوه بر تعریف تفسیر، تأویل، و انواع تفسیر، به بیان سیر تاریخی تفسیر قرآن کریم در دوره پیامبر(ص)، صحابه و تابعین پرداخته و نقش اهل بیت در تفسیر قرآن کریم را نیز مورد توجه قرار داده است. معرفی مفسران مشهور در دوره پس از تابعین، بخش دیگری از جلد اول کتاب است. جلد دوم، حاوی مطالبی درباره تفسیر اثری و همچنین بررسی جعلیات و اسرائیلیات در تفسیر نقلی است. مهم‌ترین آثار تفسیر روایی شیعه و سنی، در این جلد معرفی شده است.

محققان ، ویژگی‌هایی از جمله دفاع از اصول و مبانی تفسیری شیعه، استفاده از منابع گسترده و معتبر، توجه به اسرائیلیات و همچنین نوآوری را برای کتاب التفسیر والمفسرون برشمرده‌اند و در عین حال، عدم توجه به مکاتب تفسیری در مصر و یمن را از نقدهای وارد بر آن دانسته‌اند.

نویسنده

محمدهادی معرفت (۱۳۰۹-۱۳۸۵ش)، حدیث‌شناس، فقیه شیعه و مفسر قرآن است. وی علاوه بر کتاب التفسیر والمفسرون، آثار متعددی درباره قرآن کریم دارد؛ از جمله التمهید فی علوم القرآن، التفسیر الأثری الجامع، شبهات و ردود حول القرآن و صیانة القرآن من التحریف. وی همچنین آثاری در فقه و اصول فقه دارد.

محتوا و ساختار کتاب

«التفسیر و المفسرون فی ثوبه القشیب»(تفسیر و مفسران در لباس نو و جدید) کتابی در موضوع علوم قرآنی که در دو جلد به چاپ رسیده است. این کتاب با مقدمه‌ای که شامل علت نگارش کتاب و ویژگی‌های آن است، آغاز می‌شود. بنابر تصریح محمدهادی معرفت، این کتاب، پاسخی است به کتاب‌های «التفسیر و المفسرون»، نوشته محمدحسین ذهبی (۱۳۳۳-۱۳۹۷ق) از اساتید دانشگاه الازهر، و نیز «مذاهب التفسیر الإسلامی»، نوشته عبدالحلیم نجار که به باور محمدهادی معرفت، مطالبی غیرواقعی و خلاف اسلام و تشیع را در آثار خود آورده‌اند.

سه فصل از جلد اول کتاب، درباره تعریف، شرایط و انواع تفسیر است و همچنین رابطه تفسیر با تأویل و نیز شیوه بیان قرآن کریم، بیان شده است. سه فصل دیگر جلد اول، حاوی بررسی سیر تاریخی تفسیر قرآن کریم است که تاریخ تفسیر در دوران پیامبر(ص)، صحابه، و تابعین ذکر شده و همچنین نقش اهل بیت(ع) در تفسیر قرآن کریم، تبیین شده است. سرانجام، فصل هفتم جلد اول، درباره مفسران مشهور در دوره پس از تابعین است. با این حال، تتمه این فصل، در ابتدای جلد دوم گنجانده شده است.

جلد دوم کتاب التفسیر و المفسرون، شامل دو بخش است؛ بخش اول، درباره تفسیر اثری یا نقلی است که محمدهادی معرفت در این بخش، به بیان ضعف‌ها و همچنین جعل و اسرائیلیات در تفسیر نقلی پرداخته، و نیز مهمترین تفاسیر روایی شیعه و اهل سنت از قرن سوم هجری را معرفی کرده است. بخش دوم، حاوی مطالبی درباره روش تفسیر اجتهادی، تفاسیر فقهی، علمی، ادبی، لغوی، ترتیبی، موضوعی، اجتماعی و عرفانی است.

ویژگی‌ها و نقد‌ها

استفاده از منابع گسترده، نوآوری، دفاع از تشیع و توجه به اسرائیلیات، برخی از ویژگی‌های مثبت کتاب التفسیر والمفسرون دانسته شده است. همچنین عدم توجه کافی به مکاتب تفسیری در نقاط مختلف، و نیز عدم انعکاس تلاش‌های تفسیری ائمه(ع) در مدینه، برخی از نقدهایی است که متوجه کتاب شده است. برخی از ویژگی‌ها و محاسن کتاب، عبارتند از:

استفاده از منابع گسترده و معتبر؛ آیت الله معرفت، در تألیف این اثر، بیش از ۵۰۰ منبع از جمله منابع علوم قرآنی، تاریخی، و دائرة المعارف‌ها را مورد استفاده قرار داده است.

نوآوری و بیان دیدگاه‌های تازه، از جمله توجه به تأویل و بیان ضابطه‌های آن، نقش اهل بیت(ع) در تفسیر قرآن و تقسیم‌بندی روش‌های تفسیری به اجتهادی و اثری.

توجه به اسرائیلیات و روایات ساختگی و جعلی که یکی از آفات تفاسیر روایی شیعه و اهل سنت است.

اولین اثر شیعی: کتاب التفسیر والمفسرون، اولین اثر مستقل شیعی درباره تفسیر و علوم قرآنی دانسته شده؛ چرا که تا پیش از آن، مطالب طرح‌شده در این باره، غیرمتمرکز و پراکنده بوده است.

دفاع از تشیع، یکی از ویژگی‌های اصلی کتاب دانسته شده؛ چرا که محمدهادی معرفت، این کتاب را در پاسخ به کتاب التفسیر و المفسرون، نوشته محمدحسین ذهبی، و در دفاع از مکتب تفسیری شیعیان نوشته است. محمدحسین ذهبی در کتاب خود، ضمن انتقاد به اصول و مبانی تفسیر تشیع، تفاسیر مشهور شیعه از جمله مرآة الانوار، مجمع البیان، الصافی فی القرآن، و تفسیر امام حسن عسکری(ع) را مورد نقد قرار داده و به باور برخی از محققان، نقدهای وی، متعصبانه و غیرمنصفانه بوده است.

همچنین برخی نقدهای وارد شده بر کتاب، عبارتند از:

فراگیر نبودن مکتب‌های تفسیری: محمدهادی معرفت در معرفی مکاتب تفسیری، تنها به مفسران مکه، مدینه، کوفه، شام و بصره اکتفا کرده و نامی از مکاتب تفسیری در مصر و یمن نبرده است.

عدم اشاره به حضور اهلبیت در مدینه: در کتاب التفسیر و المفسرون، گزارشی از حضور و تأثیر اهل بیت(ع) در مدینه، و پاسخگویی آنها به مسائل قرآنی ارائه نشده است.

چاپ و ترجمه فارسی

کتاب التفسیر و المفسرون، نوشته آیت الله معرفت، توسط دفتر نشر دانشگاه علوم اسلامی رضوی در مشهد به چاپ رسیده است. همچنین ترجمه فارسی آن به همراه اضافاتی، در دو جلد، با عنوان «تفسیر و مفسران»، توسط «مؤسسة التمهید» در سال ۱۳۸۰ش به چاپ رسید.

جستارهای وابسته

• التمهید فی علوم القرآن
• صیانة القرآن من التحریف

پانویس

منابع

• بهجت‌پور، عبدالکریم، «سیری در زندگی علمی آیت الله معرفت»، در معرفت قرآنی: یادنگار آیت الله محمدهادی معرفت، ج۱، به کوشش علی نصیری، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، ۱۳۸۷ش.
• سبحانی، جعفر، «سخنرانی آیت الله سبحانی در نکوداشت استاد معرفت»، در معرفت قرآنی: یادنگار آیت الله محمدهادی معرفت، ج۱، به کوشش علی نصیری، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، ۱۳۸۷ش.
• علیزاده، میرزا، «»، در مجله الهیات و حقوق، مشهد، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، پاییز ۱۳۸۶ش.
• معرفت،محمد هادی، التفسیر و المفسرون فی ثوبه القشیب، مشهد، الجامعة الرضویة لعلوم الاسلامیة، ۱۴۱۸ق.
• مؤدب، سید رضا، «»، در پیام جاویدان، تهران، اوقاف و امور خیریه، بهار ۱۳۸۴ش.