التشریف بالمنن فی التعریف بالفتن (کتاب)

اَلتَّشْریفُ بِالْمِنَن فِی التَّعْریفِ بِالفِتَن یا الملاحم و الفتن کتابی نوشته سید بن طاووس است که احادیث مرتبط با آخرالزمان، پیشگویی‌های مربوط به آینده و همچنین برخی از روایات مرتبط با امام زمان(عج) را -که در اصطلاح ملاحم و فتن نامیده می‌شوند- جمع‌آوری کرده است.

نویسنده، کتاب را با استفاده از منابع روایی اهل سنت نوشته و به همین دلیل، برخی از مطالب آن با عقاید شیعه سازگار نیست؛ از جمله تعیین وقت برای ظهور امام زمان. خود نویسنده نیز تمامی مطالب این کتاب را معتبر نمی‌داند؛ چرا که انگیزه خود از تألیف کتاب را گردآوری روایات نقل‌شده از نعیم بن حمادِ غیرشیعه دانسته است.

کتاب، در ایران و لبنان به زبان عربی و چاپ شده و ترجمه‌هایی فارسی از آن نیز در ایران انتشار یافته است.

نام‌گذاری

سید بن طاووس، از عالمان برجسته شیعه در قرن هفتم هجری که نقابت شیعیان را نیز بر عهده داشته است، نام کتاب را التشریف بالمنن فی التعریف بالفتن خوانده و در متن کتاب به این نام تصریح شده است. اما این کتاب با نام «الملاحم و الفتن» نیز شناخته می‌شود و با هر دو عنوان منتشر شده است. روشن نیست که آیا عنوان دوم را نیز ابن طاووس انتخاب کرده یا شخص دیگری آن را ساخته است.

ساختار کتاب

کتاب در چهار بخش مرتب شده است که سه بخشِ نخستِ آن نقل قول‌ها و احادیثی است که نویسنده از سه کتاب حدیثی مشخص جمع‌آوری کرده است. این سه بخش بر اساس نام کتاب‌هایی که نویسنده به عنوان منبع استفاده کرده تقسیم‌بندی شده‌اند. بخش چهارم نیز حاوی مطالب متنوعی از جمله ملاحم و فتن و آخرالزمان‌شناسی است که از کتب مختلف (اغلب شیعی) جمع‌آوری شده است.

چنانکه اتان کلبرگ (Etan Kohlberg) (زاده ۱۹۴۳م)، شیعه‌شناس یهودی، گفته است، ابن طاووس در ابتدا قصد نداشته بخش چهارم را به ملاحم ضمیمه سازد و در ادامه تصمیم به این کار می‌گیرد. همچنین طبق نظر اتان کلبرگ، احتمالا قسمت‌هایی از بخش چهارم از بین رفته است.

منابع نویسنده

سه بخش اصلی این کتاب، خلاصه‌ای است از سه کتاب اهل سنت با نام‌های کتاب الفتن، نوشته نعیم بن حماد، کتاب الفتن، نوشته ابوصالح السلیلی و کتاب الفتن، نوشته زکریا بن یحیی نیشابوری. ابن طاووس در انتها بخشی را به کتابش افزوده است که متکی بر منابعِ حدیثی دیگری به جز آن سه منبع اصلی است.

برخی از منابعی که سید بن طاووس در بخش چهارم کتابش از آنها استفاده کرده، عبارتند از: الکامل نوشته ابن اثیر، عیون اخبار بنی‌هاشم نوشته طبری، المجموع، نوشته محمد بن حسین مرزبان و حلیة الاولیاء، نوشته ابونعیم اصفهانی.

محتوا

سید بن طاووس در این کتاب حدود ۴۵۰ روایت را نقل کرده است که از این میان حدود ۱۵۰ روایت به پیامبر(ص)، حدود ۵۰ روایت به امام علی(ع)، پنج روایت به امام حسن(ع)، دو روایت به امام حسین(ع)، چهار روایت به امام باقر(ع)، سه روایت به امام صادق(ع) و یک روایت به امام کاظم(ع) و امام رضا(ع) منسوب شده است. نیم دیگر احادیث این کتاب از پیامبر اسلام و امامان شیعه نیست و از قول صحابه یا تابعین نقل شده است.

از این روایت‌ها تنها حدود ۱۷۰ روایت به موضوع مهدویت، نشانه‌های ظهور و حکومت حضرت مهدی اشاره دارد و بخش عمده روایات، درباره مسائلی است پس از عصر پیامبر(ص) و صحابه رخ می‌دهد و ارتباطی با مهدویت ندارد.

برای نمونه، تعدادی از روایاتی که سید بن طاووس نقل کرده عبارتند از: علم پیامبر(ص) به حوادث آینده، فتنه‌های پس از رسول خدا و امیرالمؤمنین(ع)، بنی امیه و بنی عباس و فجایع آنها، حکومت مغول‌ها، علائم قبل از ظهور امام زمان مثل سفیانی، صیحه آسمانی، رجفه، آتش مشرق، خصوصیات ظهور و یاران و لشگریان امام زمان(عج).

اعتبار محتوای کتاب

سید بن طاووس محتویات کتاب را به طور کامل تأیید نکرده است؛ چنانکه در پایان بخش اول کتاب، خود را از مضامین نادرست روایات نقل‌شده مبرا دانسته و هدف خود را تنها ذکر روایاتی دانسته است که توسط نعیم بن حماد نقل شده است. ابن طاووس سپس تصریح کرده است که نعیم بن حماد از رجال شیعه پیرو اهل بیت نیست.

از جمله برخی روایات کتاب که با عقاید و باورهای شیعیان سازگار نیست، روایاتی است که در آنها از قول پیامبر اسلام(ص) چنین نقل شده که «مهدی اسمش اسم من است و اسم پدرش نیز هم‌اسم پدر من است»، در حالی که این مطلب با عقاید مسلم شیعه ناسازگار است.

در برخی دیگر از روایاتِ نقل شده در این کتاب، ناسازگاری‌های تاریخی وجود دارد. به عنوان نمونه برای ظهور حضرت مهدی(عج) تاریخ مشخص شده است: «سال ۳۵۰ق منادی از آسمان ندا می‌دهد... و مهدی در مکه ظهور می‌کند». همچنین در این کتاب چنین آمده است که حضرت مهدی پس از پایان یافتن حکومت بنی عباس ظهور می‌کند. با این حال بسیاری از علمای بعد از سید بن طاووس، برخی روایات کتاب را در آثار خود نقل کرده‌اند.

نسخه‌ها

نسخه‌ای خطی از کتاب التشریف بالمنن فی التعریف بالفتن به‌خط نویسنده، نزد محدث جزائری بوده که در سال ۶۶۰ق نوشته شده و او مطالبی از همان نسخه را در کتاب الانوار النعمانیه نقل کرده است. همچنین صاحب ریاض نیز این نسخه را به‌خط نویسنده دیده است.

اتان کلبرگ، شیعه‌شناس یهودی از آقا بزرگ تهرانی نقل کرده که این کتاب به خط نویسنده، نزد نوادگان سید نعمت‌الله جزائری موجود است. این در حالی است که آقا بزرگ تهرانی در الذریعه با اتکا به شنیده‌هایش تصریح می‌کند که این نسخه از بین رفته است.

چاپ‌ها

این کتاب با عنوان «التشریف بالمنن فی التعریف بالفتن» توسط مؤسسه فرهنگی صاحب‌الامر در سال ۱۳۸۵ش در قم منتشر شده است. نسخۀ دیگری از این کتاب با عنوان «الملاحم‌ و الفتن‌، فی‌ ظهور الغائب‌ المنتظر عجل‌ الله‌ فرجه» در بیروت توسط «مؤسسة الاعلمی للمطبوعات»، در تاریخ ۱۳۹۸ق‌ منتشر شده است.

از این کتاب چندین ترجمه به زبان فارسی انتشار یافته است.

پانویس

منابع

• آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه الی تصانیف الشیعه، قم، اسماعیلیان، بی‌تا.
• ابن طاووس، علی بن موسی، التشریف بالمنن فی التعریف بالفتن، قم، موسسه فرهنگی صاحب الامر، چاپ اول، ۱۴۱۶ق.
• کتابشناسی ملحمة الصادق، سایت سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، تاریخ بازدید: ۶ مهر ۱۳۹۸.
• کلبرگ، اتان، کتابخانه ابن طاووس، ترجمه رسول جعفریان، قم، صدرا، ۱۳۷۱ش.
• مدنی بجستانی، محمود، فرهنگ کتب حدیثی شیعه، تهران، انتشارات امیر کبیر، ۱۳۸۵ش.
• جلالی، لطف‌الله، «بررسی کتاب «التشریف بالمنن فی التعریف بالفتن»»، در مجله علوم و حدیث، شماره ۴۱، پاییز ۱۳۸۵ش.