آقابزرگ تهرانی

آقابزرگ تهرانی
فقیه و کتاب‌شناس شیعه
اطلاعات فردی
نام کامل محمدمحسن بن‌ علی ‌منزوی تهرانی
لقب آقابزرگ تهرانی
تاریخ تولد ۱۱ ربیع‌الاول ۱۲۹۳ قمری
زادگاه تهران
تاریخ وفات ۱۳ ذی‌الحجه ۱۳۸۹ق (۱ اسفند ۱۳۴۸ش
شهر وفات نجف
خویشاوندان
سرشناس
شهید سید احمد دیباجی (داماد)
اطلاعات علمی
استادان محمدطه نجفحسین خلیلی تهرانیآخوند خراسانیسید محمدکاظم طباطبایی یزدیشیخ‌الشریعه اصفهانی و ...
محل تحصیل تهران • نجفسامرا
اجازه روایت از میرزا حسین نوریسید عبدالعلی بن جعفر خوانساریعلی بن جعفر کاشف‌الغطاء و ...
اجازه روایت به سید حسین طباطبایی بروجردیسید عبدالحسین شرف‌الدینعبدالحسین امینی و ...
تألیفات الذریعة الی تصانیف الشیعهطبقات اعلام الشیعهمصفی المقال فی مصنفی علم الرجال و ...
سایر دارای کتابخانه شخصی شامل ۵۰۰۰ جلد کتاب در موضوعات تاریخ، زیست‌نامه، فهرستهای عمومی، فهرستهای خصوصی، دایرة المعارفها و...

محمدمحسن بن‌ علی ‌منزوی تهرانی معروف به آقابزرگ تهرانی (۱۲۹۳-۱۳۸۹ق) فقیه و کتاب‌شناس شیعه بود. از او آثار متعددی به جا مانده است که مهم‌ترین آنها دو کتاب دائره المعارفی الذریعة الی تصانیف الشیعة در معرفی کتاب‌ها و آثار شیعه و طبقات اعلام الشیعه در شرح احوال و آثار عالمان و رجال شیعه از قرن چهارم تا چهاردهم قمری است.

تولد و تبار

شیخ آقابزرگ در ۱۱ ربیع‌الاول ۱۲۹۳ ق در تهران به دنیا آمد. اصالت وی از گیلان بود و پدرش از بازاریان خیر و اهل قلم و پدربزرگش از روحانیان تهران بودند. جدِّ بزرگش، حاج‌ محسن، بازرگان بود و به یاری منوچهرخان معتمدالدوله گرجی، نخستین چاپخانه ایران را بنیاد نهاد.

تحصیلات در تهران

آقا بزرگ از ۷ سالگی (۱۳۰۰ق) در محله خود «پامنار» به مکتب‌خانه رفت و دروس متداول آن زمان را فراگرفت و از ۱۰ سالگی در مدرسۀ دانگی، تحصیلات مقدماتی حوزه را آغاز نمود. محل تحصیل بعدی او مدرسه علمیه مروی (تهران) بود که از سال ۱۳۰۹ علاوه بر مدرسه دانگی در کلاس‌های آنجا نیز شرکت می‌نمود. آقا بزرگ در این دوران ادبیات عرب را نزد سید محمدعلی شاه ‌عبدالعظیمی، شیخ‌ محمدحسین خراسانی و شیخ ‌محمدباقر معزالدوله، منطق را نزد میرزا‌محمد قمی، فقه و اصول را نزد سیدعبدالکریم لاهیجی، سیدمحمدتقی گرکانی و شیخ‌ علی ‌نوری ایلکایی آموخت و دروس ریاضیات و هیئت را نزد شیخ‌ علی ‌نوری و میرزا ابراهیم زنجانی فرا گرفت. همچنین به مطالعاتی در تاریخ ادبیات و رجال حدیث پرداخت.

تحصیلات نجف

آقا بزرگ در سال ۱۳۱۵ق به قصد ادامه تحصیل به نجف رفت و در این شهر نزد میرزا حسین نوری، محمدطه نجف، سید مرتضی کشمیری، میرزا حسین خلیلی، آخوند ملا محمّد کاظم خراسانی، سید احمد حائری تهرانی (مشهور به سید احمد کربلایی)، میرزا محمدعلی چهاردهی، سید محمد کاظم طباطبائی یزدی، شیخ ‌الشریعه اصفهانی، شیخ آقا رضا تبریزی و شیخ احمد شیرازی، معروف به «شانه ساز» به کسب دانش پرداخت.

اقامت در سامرا

آقا‌بزرگ در سال ۱۳۲۹ق به سامرا رفت و در درس آیة الله محمدتقی شیرازی (م ۱۳۳۸ق) معروف به میرزای شیرازی دوم شرکت جست. همچنین از ۲۵ ذی القعده همین سال کار نگارش موسوعه کتابشناسی الذریعه را که به معرفی تصانیف شیعه می‌پردازد، آغاز نمود. او اواخر سال ۱۳۳۵ق به کاظمین نقل مکان نمود و دو سال در آنجا اقامت داشت و دوباره در سال ۱۳۳۷ق به سامراء بازگشت و این بار تا ۱۳۵۵ق در آنجا اقامت نمود. آقا‌بزرگ در مدت اقامت در سامرا در این مدت هر سال دو یا سه بار به نجف اشرف و سایر شهرهای عراق مسافرت می‌نمود و کتاب‌های کتابخانه‌های عمومی و شخصی را دیده، بر الذریعه می‌افزود.

بازگشت به نجف

شیخ آقا‌بزرگ در سال ۱۳۵۵ق. به دنبال کشته شدن شیخ هادی تهرانی از دوستان نزدیک او به دست متعصبان ضد شیعه و ضد ایرانی سامرا، اقامت بیشتر در آنجا را به مصلحت ندیده، به نجف بازگشت.او در آنجا با کمک مالی عمویش حاج حبیب الله محسنی تاجر، چاپخانه‌ای به نام «مطبعة السعاده» بر پا نمود تا کتاب خود را به چاپ برساند. ولی دولت پادشاهی عراق به عذر اینکه ایشان ایرانی هستند مانعشان گردید. و او ناچار شد چاپخانه را بفروشد و کتابش را برای چاپ به مطبعة الغری در نجف بسپارد. سه جلد از الذریعه در این مطبعه چاپ شد ولی شروع جنگ جهانی و گرانی وسایل طبع او را بر آن داشت که فرزندش علینقی را برای چاپ بقیه مجلدات الذریعه به ایران بفرستد. به این صورت بقیه مجلدات الذریعه با پیگیری‌های علینقی منزوی و بعدا برادرش احمد در ایران به چاپ رسید. آقابزرگ برای تدوین و تکمیل این دایرةالمعارف به سفرهای طولانی نیز پرداخت. وی از بیشتر کتابخانه‌های عمومی عراق و ایران و سوریه و فلسطین و مصر و حجاز و بسیاری از کتابخانه‌های خصوصی در این کشورها دیدن کرد و به بررسی کتب آنها پرداخت. وی در ۶۲ کتابخانه شخصاً کاوش کرد و فهرست‌های بسیاری از کتابخانه‌های دیگر را نیز مورد مطالعه قرار داد.

اجازه روایت

آقابزرگ از بسیاری از محدثین مذاهب گوناگون اجازه نقل حدیث یافته است:

برخی بزرگانی که از آقابزرگ طهرانی اجازه روایت دارند، عبارتند از:

آثار

آقا بزرگ متخصص شرح حال نگاری و کتابشناسی و فهرست نویسی بود. ولی دامنه تالیفاتش موضوعات دیگری چون تاریخ؛ کلام؛ اخلاق؛ فقه؛ ریاضی و... را نیز در بر دارد. مهم‌ترین آثار او از این قرار است:

  • الذریعة الی تصانیف الشیعة، شامل ۲۶ جلد که جزء نهم آن در ۴ مجلد است، و میان سال‌های ۱۳۵۷-۱۳۹۷ق/۱۹۳۸-۱۹۷۷م در نجف و بیروت به چاپ رسیده است.
  • طبقات‌ اعلام‌ الشیعه، شامل:
تصویر آقا بزرگ در کتاب طبقات اعلام الشیعه
  1. نوابغ‌ الرواة ‌فی ‌رابعة ‌المآت، بیروت،‌ دار الکتاب العربی، ۱۳۹۱ق/۱۹۷۱م
  2. الثقاة و العیون فی سادس القرون، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۳۹۲ق/۱۹۷۲م
  3. الضیاء اللامع فی عباقرة ‌القرن ‌التاسع، دانشگاه تهران، ۱۳۶۲ش
  4. احیاء الداثر فی مآثر اهل‌ القرن ‌العاشر، دانشگاه تهران
  5. روضة النضره فی تراجم علماء المائة ‌الحادیة عشره
  6. الکواکب‌ المنتشره فی ‌القرن ‌الثانی بعد العشره، (خطی)
  7. الکرام ‌البرره فی‌ القرن‌ الثالث بعد العشره، نجف، ۱۳۷۳-۱۳۷۷ق/۱۹۵۴-۱۹۵۸م
  8. نقباء البشر فی القرن الرابع عشر، نجف، ۱۳۷۳ق

کتابخانه

آقابزرگ تهرانی، کتابخانه‌ای جامع داشت که دارای بیش از ۵۰۰۰ جلد کتاب، در تاریخ، زیست‌نامه، فهرست‌های عمومی، فهرست‌های خصوصی، دایرة المعارف‌ها و... بود. در طول حیات وی، طلاب و اهل مطالعه و تحیق از این کتابخانه بهره می‌بردند. خود شیخ با کهولت سن و اشتغال بسیار و ضعف پیری مراجعان را راهنمایی و به آنان کمک می‌کرد. این کتابخانه را وی به سال ۱۳۵۴ق. تأسیس کرده بود. برای اینکه کتابخانه از پراکندگی و تلف شدن مصون ماند، آقابزرگ در سال ۱۳۷۵ق. آ ن را وقف کرد. سپس در سال ۱۳۸۰ق. در وقف‌نامه تجدید نظر کرد، و در وقف‌نامه‌ای که به خط خود وی نوشته شده است قید کرد که اگر برای متولیان و متصدیان، امکان نگهداشت آن منتفی شد، کتابخانه را منتقل کنند و به کتابخانه امیرالمؤمنین واگذارند.

مقبره آقا بزرگ تهرانی

وفات

شیخ آقا بزرگ پس از یک بیماری طولانی، ۱۳ ذی‌الحجه ۱۳۸۹ق برابر با ۱ اسفند ۱۳۴۸ش، در ۹۶ سالگی در نجف درگذشت و بر طبق وصیتش، در کتابخانه خود که آن را برای استفاده علما و طلاب وقف کرده بود، به خاک سپرده شد.

بازماندگان

آقابزرگ دو بار ازدواج کرد و دارای ۵ پسر و ۴ دختر شد. علینقی منزوی و احمد منزوی از فرزندان اویند که در تالیف و نشر کتاب الذریعه به او کمک کردند. داماد شیخ آقابزرگ، حجت الاسلام سید احمد دیباجی اولین شهید روحانی پس از انقلاب بود که در برخی کارهای علمی یار و همکار ابوالزوجه خود بود.

پانویس

  1. آقا‌بزرگ تهرانی، «زندگی‌نامه خود نوشت آقا بزرگ»، ص۴۱
  2. منزوی، «الذریعه و آقا‌بزرگ تهرانی»، ص۱۱۶
  3. آقا‌بزرگ تهرانی، «زندگی‌نامه خود نوشت آقا بزرگ»، ص۴۱-۴۳
  4. آقا‌بزرگ تهرانی، «زندگی‌نامه خود نوشت آقا بزرگ»، ص۴۲-۴۴؛ منزوی، علی نقی، «الذریعه و آقا بزرگ تهرانی»، ص۱۱۶و۱۱۷
  5. منزوی، «الذریعه و آقا‌بزرگ تهرانی»، ص۱۱۷
  6. صحتی سردرودی، آقابزرگ تهرانی اقیانوس پژوهش، ۱۳۷۶ش، ص۳۷-۵۰.
  7. آقا‌بزرگ تهرانی، «زندگی‌نامه خود نوشت آقا بزرگ»، ص۴۶
  8. آقا‌بزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج۱۰، ص۲۶
  9. آقا‌بزرگ تهرانی، «زندگی‌نامه خود نوشت آقا بزرگ»، ص۴۶
  10. آقا‌بزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج۱۰، ص۲۶
  11. منزوی، «الذریعه و آقا بزرگ تهرانی»، ص۱۱۸
  12. آقا‌بزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج۱۰، ص۲۷؛ منزوی، «الذریعه و آقا بزرگ تهرانی»، ص۱۱۸
  13. موسوی بجنوردی، «آقا بزرگ تهرانی»، ص۴۵۵
  14. بهاردوست، زندگینامه و کتاب‌شناسی توصیفی استاد کاظم مدیر شانه‌چی، ۱۳۷۹ش
  15. آیت نور، ج ۱، ص ۱۷۰
  16. موسوی بجنوردی، «آقا بزرگ تهرانی»، ص۴۵۶
  17. موسوی بجنوردی، «آقا بزرگ تهرانی»، ص۴۵۶
  18. حکیمی، حماسه غدیر، ص۳۱۵و۳۱۶.
  19. حائری، علی، روزشمار قمری، ۱۳۸۱ش، وقایع ۱۳ ذی‌الحجه.
  20. موسوی بجنوردی، «آقا بزرگ تهرانی»، ص۴۵۶
  21. موسوی بجنوردی، «آقا بزرگ تهرانی»، ص۴۵۶
  22. آقا‌بزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج۱۰، ص۲۷
  23. علی ربانی خلخالی؛ شهداي روحانيت شيعه در يکصد ساله اخير؛ ج۱؛ ص و نیز بنگرید به:
  1. از مدارس پراعتبار عصر ناصری است.مؤسس این مدرسه سید جعفر لاریجانی است. محمدتقی فلسفی، خاطرات و مبارزات حجةالاسلام فلسفی، تهران ۱۳۷۶ ش.
  2. سید احمد دیباجی ۱۳۱۱-۱۳۵۸ش. ترور در تهران در مسجد محسنی خیابان جردن همراه دو فرزند و۴ نفر دیگر

منابع

  • آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، «زندگینامه خود نوشت آقا بزرگ»، کتاب ماه کلیات،ش ۶۹، ۱۳۸۲ش.
  • آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعة إلی تصانیف الشیعة، بیروت،‌ دار الأضواء، ۱۴۰۳ق.
  • حکیمی، محمدرضا، حماسه غدیر، قم: دلیل ما، ۱۳۸۹ش.
  • صحتی سردرودی، محمد، آقابزرگ تهرانی اقیانوس پژوهش، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۳۷۶ش.
  • منزوی، علی نقی، الذریعه و آقا بزرگ تهرانی، کتاب ماه کلیات، ش۶۹، ۱۳۸۲ش.
  • موسوی بجنوردی، محمدکاظم، «آقا بزرگ تهرانی»، در دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۴، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۶۷ش.

پیوند به بیرون

  • منبع مقاله :