زیج

زیج جدولی است که نام و موقعیت و زمان حلول ستارگان و کواکب را نشان میدهد و درنجوم اسلامی استفاده میشده است. یکی از کارهای منجم علاوه بر تقویم سازی و جهت یابی و طالع بینی تکمیل زیج بر اساس یافته های جدید بوده است.

در قدیم هر کدام از اخترشناسان برجسته یا هر رصدخانه، یک زیج ویژه به خود می‌نوشتند و زیج‌های پیشینیان را تصحیح می‌کردند که تعدادی از این زیج‌های قدیمی به نام شاهان و فرمانروایان نوشته شده‌است. در حال حاضر نسخه‌هایی از چنین زیج‌هایی در موزه‌ها موجود می‌باشد.

امروزه، هنوز هم برای کاربردهای علمی و اخترشناختی، کتاب‌ها و جدول‌های مشابه با زیج‌های قدیمی تهیه می‌شود که البته از دقت بالاتری برخوردار هستند.

واژه شناسی

واژه زیج از زه فارسی منتج شده همانند زه کمان یا احتمالا تار و پود قالی که نمایانگر شکلی از محور مختصات است.

زیج های معروف

زیج عمر خیام مشهور بوده که بعدها توسط الغ بیگ تکمیل شده و زیج الغ بیگ در جهان اسلام مشهور بوده و بیشترین مصرف را داشته است تا اینکه تقی الدین زیج سلطانی خود را با استفاده از زیج الغ بیگ ایجاد میکند.

زیجهای شناخته شده

زیج و السینی العرب-تألیف ابراهیم فزاری (متوفی ۷۷۷ م) و محمد ابن ابراهیم فزاری (فوت ۸۰۶)
زیج المحلول من-سندیند درجات تألیف یعقوب بن طارق ابن حریق (متوفی ۷۹۶)
زیج السیندند-نوشته خوارزمی (حدود ۷۸۰-۸۵۰)
زیج السبی-تألیف محمد بن جابر الحرّانی بتانی (آلباتنیوس) (۸۵۳-۹۲۹)
زیج الصفائیه (جداول دیسک های اسطرلاب)-تألیف ابوجعفر خازن خراسانی (۹۰۰-۹۷۱)
زیج الکبیر حکیمی-تالیف ابن یونس (حدود ۹۵۰-۱۰۰۰)
(جداول جامع و لبلیغ)-تالیف کوشیار بن لبان ۹۷۱ - ۱۰۹۱
زیج ملکشاهی(راهنمای نجومی با جداول برای ملکشاه) (۱۰۷۹)-توسط عمر خیام ۱۰۴۸-۱۱۴۱
سالنامه آذرکیل (۱۰۸۸)-توسط ابراهیم زرقالی (۱۰۲۸-۱۰۸۷)
جداول تولیدو-بر اساس ابراهیم زرقالی (۱۰۲۸-۱۰۸۷)
زیج سنجری (جداول سیناریک)-توسط خازنی (۱۱۱۵-۱۱۳۰)
زیج ایلخانی-تالیف خواجه نصیرالدین طوسی (۱۲۰۱-۱۲۷۴)
زیج الجدید-نوشته ابن شاطر (۱۳۰۴-۱۳۷۵)
هویهای لیفا (چینی) - تا اوایل قرن 18 بارها در چین منتشر شد
زیج خاقانی-نوشته غیاث الدین جمشید کاشانی (۱۳۸۰-۱۴۲۹)
زیج سلطانی (۱۴۳۷)-توسط اولغ بیگ
زیج سلطانی (۱۵۷۹-۱۵۸۰) -تقی الدین محمد بن معروف
زیج محمد شاهی-نوشته جای سینگ دوم (۱۶۸۸-۱۷۴۳)
زیج بهادرخانی (۱۸۳۸)-نوشته غلام حسین جانپوری

منابع

↑ مجموعهٔ واژه‌های مصوّب فرهنگستان زبان فارسی تا پایان سال ۱۳۸۹.
↑ Blake, Stephen P. (2013). Time in Early Modern Islam: Calendar, Ceremony, and Chronology in the Safavid, Mughal, and Ottoman Empires. Cambridge: Cambridge University Press.

https://web.archive.org/web/20070521062758/http://user.uni-frankfurt.de/~dalen/

جستارهای وابسته

پیوند به بیرون

[1] مجموعهٔ واژه‌های مصوّب فرهنگستان زبان فارسی تا پایان سال ۱۳۸۹.

[2] Blake, Stephen P. (2013). Time in Early Modern Islam: Calendar, Ceremony, and Chronology in the Safavid, Mughal, and Ottoman Empires. Cambridge: Cambridge University Press.