ترکیب‌بند
ترکیب‌بند مجموعهٔ چند غزل یا قصیده بر یک وزن که هر کدام قافیهٔ مخصوص به خود را دارد و بیت‌های متفاوتی در بین هر غزل، عامل اتصال غزل‌ها با یکدیگر است. تفاوت اساسی ترکیب‌بند و ترجیع‌بند در این است که در ترجیع‌بند، بیت ترجیع همهٔ قسمت‌ها یکسان است، ولی در ترکیب‌بند، بیت ترکیب متفاوت و قافیه‌ای هر بار به‌گونه‌ای دیگر دارد. معروف‌ترین ترکیب‌بندهای فارسی از محتشم کاشانی (واقعهٔ کربلا) و جمال‌الدین عبدالرزاق اصفهانی (در نعت پیامبر اسلام) و وحشی بافقی (شرح پریشانی) است. موضوع ترکیب‌بند مواردی از قبیل مدح، وصف، رثا، عشق، و عرفان را دربر می‌گیرد..
بلندترین ترکیب بند زبان فارسی از فدایی مازندرانی در شرح واقعه کربلا در ۴۰۰۰ بیت سروده شده‌است.
ترکیب بند شرح پریشانی از وحشی بافقی
| دوستان شرح پریشانی من گوش کنید | داستان غم پنهانی من گوش کنید | |
| قصهٔ بی‌سروسامانی من گوش کنید | گفت‌وگوی من و حیرانی من گوش کنید | |
شرح این آتش جان‌سوز نگفتن تا کی؟ | ||
سوختم، سوختم، این راز نهفتن تا کی؟ | ||
| روزگاری من و دل ساکن کویی بودیم | ساکن کوی بت عربده‌جویی بودیم | |
| عقل و دین باخته، دیوانهٔ رویی بودیم | بستهٔ سلسلهٔ سلسله‌مویی بودیم | |
کس در آن سلسله غیر از من و دل، بند نبود | ||
یک گرفتار از این جمله که هستند نبود | ||
| نرگس غمزه‌زنش این‌همه بیمار نداشت | سنبل پُرشکنش هیچ گرفتار نداشت | |
| این‌همه مشتری و گرمی بازار نداشت | یوسفی بود، ولی هیچ خریدار نداشت | |
اول آن‌کس که خریدار شدش من بودم | ||
باعث گرمی بازار شدش من بودم | ||
| عشق من شد سبب خوبی و رعنایی او | داد رسوایی من شهرت زیبایی او | |
| بس‌که دادم همه‌جا شرح دلارایی او | شهر پُر گشت ز غوغای تماشایی او | |
این زمان عاشق سرگشته فراوان دارد | ||
کی سر برگ منِ بی‌سروسامان دارد؟ | ||
| چاره این است و ندارم به از این رای دگر | که دهم جای دگر دل به دل‌آرای دگر | |
| چشم خود فرش کنم زیر کف پای دگر | بر کف پای دگر بوسه زنم جای دگر | |
بعد از این رای من این است و همین خواهد بود | ||
من بر این هستم و البته چنین خواهد بود | ||
| پیش او یار نو و یار کهن هر دو یکی‌ست | حرمت مدعی و حرمت من هر دو یکی‌ست | |
| قول زاغ و غزل مرغ چمن هر دو یکی‌ست | نغمهٔ بلبل و غوغای زغن هر دو یکی‌ست | |
این ندانسته که قدر همه یکسان نبُوَد | ||
زاغ را مرتبهٔ مرغ خوش‌الحان نبُوَد | ||
| چون چنین است پی کار دگر باشم، بِه | چند روزی پی دلدار دگر باشم، بِه | |
| عندلیب گل رخسار دگر باشم بِه | مرغ خوش‌نغمهٔ گلزار دگر باشم بِه | |
نوگلی کو که شوم بلبل دستان‌سازش | ||
سازم از تازه‌جوانان چمن ممتازش | ||
| آن‌که بر جانم از او دم‌به‌دم آزاری هست | می‌توان یافت که بر دل ز منش باری هست | |
| از من و بندگی من اگرش عاری هست | بفروشد، که به هر گوشه خریداری هست | |
به وفاداری من نیست در این شهر کسی | ||
بنده‌ای همچو مرا هست خریدار بسی | ||
| مدتی در ره عشق تو دویدیم، بس است | راه صد بادیهٔ درد بریدیم، بس است | |
| قدم از راه طلب باز کشیدیم، بس است | اول و آخر این مرحله دیدیم، بس است | |
بعد از این ما و سر کوی دل‌آرای دگر | ||
با غزالی به غزل‌خوانی و غوغای دگر | ||
| تو مپندار که مهر از دل محزون نرود | آتش عشق به جان افتد و بیرون نرود | |
| وین محبت به صد افسانه و افسون نرود | چه گمان غلط است این، برود چون نرود | |
چند کس از تو و یاران تو آزرده شود | ||
دوزخ از سردی این طایفه افسرده شود | ||
| ای پسر، چند به کام دگرانت بینم | سرخوش و مست ز جام دگرانت بینم | |
| مایهٔ عیش مدام دگرانت بینم | ساقی مجلس عام دگرانت بینم | |
تو چه دانی که شدی یار چه بی‌باکی چند | ||
چه هوس‌ها که ندارند هوسناکی چند | ||
| یار این طایفهٔ خانه‌برانداز مباش | از تو حیف است، به این طایفه دمساز مباش | |
| می‌شوی شهره، به این فرقه هم‌آواز مباش | غافل از لعب حریفان دغاباز مباش | |
به که مشغول به این شغل نسازی خود را | ||
این نه کاری‌ست، مبادا که ببازی خود را | ||
| در کمین تو بسی عیب‌شماران هستند | سینه پر درد ز تو، کینه‌گذاران هستند | |
| داغ بر سینه ز تو، سینه‌فگاران هستند | غرض این‌ست که در قصد تو یاران هستند | |
باش مردانه که ناگاه قفایی نخوری | ||
واقف کَشّیِ خود باش که پایی نخوری | ||
| گرچه از خاطر وحشی هوس روی تو رفت | وز دلش آرزوی قامت دلجوی تو رفت | |
| شد دل‌آزرده و آزرده‌دل از کوی تو رفت | با دل پر گله از ناخوشی خوی تو رفت | |
حاش‌لله که وفای تو فراموش کند | ||
سخن مصلحت‌آمیز کسان گوش کند | ||
منابع
- ↑ آرایه‌های ادبی (قالب‌های شعر، بیان و بدیع)(ISBN 964-05-0036-4)