گویش شوشتری

این گویش از نظر تقریب نزدیکی بیشتری با پارسی دری دارد تا فارسی معیار نوین.

اسم

جمع بستن اسم جانداران در فارسی شوشتری با پسوند «ون» که معادل «ان» در فارسی معیار است انجام می‌شود. جمع بستن غیر جانداران معمولا با پسوند «آ» یا «ها» انجام می‌شود. مانند: لُرون، عربون، خوبون، زشتون، کتابا، زِمینا، مَرویزا.

در این بین حالت‌های خاص نیز وجود دارد:

الف) اگر اسم منتهی به صدای آ یا هاء غیر ملفوظ باشد باشد با «هون» جمع بسته می‌شود، مانند: دوناهون یا دونُهون (دانایان)، آغاهون یا آغُهون (آقایون)، زندِهون (زندگان)، مُردُهون (مردگان)

ب) اگر اسم به -و (ou) یا واو صامت ختم شود با ««وون» جمع بسته می‌شود. مانند: دالووون (پیرزنان)، خالووون (خالوها)، گُوون (گاوان)، دیوون (دیوها)

معرفه و نکره

اسم‌های نکره در فارسی شوشتری همچون فارسی معیار معمولا با افزودن (ای) به آخر واژه‌ها یه افزودن (یَ: به معنای یک) قبل از واژه‌ها به دست می‌آید.

• یَ روز: یک روز
  
• کتابی : یک کتاب
  

اسم‌های معرفه در فارسی شوشتری گاهی همچون فارسی معیار علامتی ندارند و از قرائن باید آنها را شناخت. گاهی نیز برای معرفه کردن اسم‌ها پسوند «کَ» در انتهای آن قرار می‌گیرد. مثل:

• دخترکَ (دختره)
  
• میرکَ (مَرده)
  

این واژه‌های معرفه در نواحی شمالی و مرکزی ایران با افزودن (ه) مثل دختره و پسره و در نواحی جنوب ایران معمولا با افزودن (و) مثل پسرو و دخترو ساخته می‌شود.

ضمیر

ضمیر در گویش شوشتری به گونه‌های شخصی، اشاره، تاکیدی، پرسشی و مبهم به کار می‌رود.

صفت

در فارسی شوشتری صفت تفضیلی همچون فارسی دری با پسوند «تر» به کار می‌رود. اما صفت عالی با پسوند «ترین» چندان متداول نیست. مثلا «من مُسن ترین شما هستم» معمولا با صفت تفضیلی و بصورت «مو اَ همَتون مُسِن‌تَرُم» به کار می‌رود.

در فارسی شوشتر همچون فارسی معیار معمولا صفت بعد از موصوف قرار می‌گیرد. در برخی حروف کسره بین صفت و موصوف به حالت سکون در‌می‌آید.

فعل‌

در این گویش مانند فارسی پیش از عهد مغول پیشوندهایی مانند "بـ " یا "می" به صورت غیر ضروری می توانند جلوی افعال بایستند. در برخی حالات التزامی و امر نیز برعکس فارسی نو و بر راه فارسی ادبی دوره‌های پیشین پیشوندی جلوی فعل ظاهر نمی شود. صرف امر منفی نیز بجای "ن" از "م" استفاده می‌شود که حالت قدیمی‌تر آن است.برخی از افعال قدیمی که در گذشته استفاده می شده و امروز در زبان عوام متروک شده در این گویش رایج است.

صرف فعل امر:در فعل امر همان بن مضارع به عنوان امر بکار می رود.در حالت منفی "م" میگیرد.

• برو--> " رو " / نرو --> مـَرو
• بگو--> " گو " / نگو --> مـَگو

صرف فعل مضارع:

• غذا می خورد : --> غذا بخورَه
• می گیرد --> گیرَه

• بروی--> روی / نروی --> نَـروی
• می خواهم بروم --> مـُخـُم روَم

فعل ماضی: نمونه‌ای از صرف افعال ماضی در گویش شوشتری در وجه‌های مختلف

• رفتم --> رفتـُم
• نشسته بود --> نِشسـه بید
• رفته باشد--> رفته بوَ
• می گفت --> بـِگفت
• کشته اند --> کشتِنَه

در افعال متعدی در گویش شوشتری مفعول یا متمم ممکن است بصورت ضمیر متصل پس از فعل بیاید. این حالت در فارسی امروز چندان متداول نیست اما در ادبیات کهن فارسی وجود دارد. مثلا در این مصرع مولانا:

• "نگفتمت مرو آنجا که آشنات منم"

می‌بینیم که "ت" که نشانه مفعولی، در اینجا مفهول له، است بصورت چسبان پس از فعل می آید. در پارسی بیشتر مفعول به خاصیت اتصال به پایان فعل را دارد و اتصال مفعول له کمتر به کار می‌رود اگرچه در ادبیات هست. این حالت در گویش شوشتری هنوز وجود دارد.مثلا برای همین مفهوم "به تو نگفتم" می گویند " نگفتـُمـَت ".

شوشتر در دوره‌های دور ادبیات داشته است. مثلا در ترجمان ‌البلاغه می‌خوانیم که ابوالعلای شوشتری از نخستین کسانی است که در جنوب غرب ایران به پارسی‌نویسی پرداخته است. در دوره‌های متاخر هم شاعران و نویسندگانی از این دیار بوده اند اما نشان کسی که به محلی بنویسد را احتمالاً در نیمه‌های قرن سیزدهم هجری قمری باید در آثار ملاحسن شوشتری ملقب به " حسنا" بیابیم. شاعران دیگری مانند شباب شوشتری، وفائی شوشتری، محمدباقر محب شوشتری و عیدی شیرافکن را نیز می توان به این جمع افزود. به عبارتی دوران زندیه و دوره‌های آغازین قاجار را می توان آغاز ادبیات شوشتری دانست. نمونه‌ای از اشعار ملاحسن شوشتری به لهجهٔ محلی شوشتر در دوران قاجار :

بدخلقی و ری چرکنی او کس که ازم کرد

جز دختر دنیا دیگه یارون کی ازم کرد

دونی چه سرم برد به عالم چه ازم کرد؟

ظلم و ستم و جور و جفا ازچه ازم کرد؟

حقم بید اگر روزی هزار همچه ازم کرد

ایدل مپسندش که وفا هیچ ندارَه

خونه ش مَنشین، لطف و صفا هیچ ندارَه

غیر ستم و جور و جفا هیچ ندارَه

جز غصه و معبوس و قنا هیچ ندارَه

معلومَه که‌ای دلّه حیا هیچ ندارَه

هر خواهشی وَش کردمه او همچه ازم کرد

کلمات و اصطلاحات بومی گویش شوشتری از نظر اصطلاحات بومی غنای فراوانی دارد. بسیاری واژه‌های ناشناخته یا واژه‌های مهجور و متروک در این گویش متداول است. برای نمونه:

• لف=شبیه
• مرگوی=مر گویی، انگارکه
• گشیدن=گشودن
• برازیدن=برازنده بودن
• نمبرازد=برازنده نیست
• دونا=دانا، فهمیده
• پـِی=همراه
• ریمیز = موریانه
• گـُلـُپ = لپ
• رَه = راه
• لیله = گردباد
• منجی=میانجی، میانه
• گرده=کمر
• مفتلا=مبتلا
• قصه=سخن
• گـُرُختن = گریختن، فرار کردن
• اشکم=شکم
• اِزمودن=امتحان کردن، آزمودن
• مغمین = پشیمان
• بهـَز = به از، بهتر از
• پار= سال گذشته، پارسال
• بختر = بهتر

شوشتر حائز ادبیات شفاهی غنی از جمله ضرب المثل‌ها و اصطلاحات و لطایف و ترانه‌های محلی با سبک آواز خاص خود می باشد. که بسیاری از آنها بوسیلهٔ بنیاد نیشابور یا علامه دهخدا گردآوری شده‌است. نمونه‌ای از ضرب المثل‌های محلی شوشتر:

موندَه به ز درموندَه

munda bah za darmunda

مانده به ز درمانده است.در هنگام مهمانی و تعارف بکار می رود.

مرگوی سر پرز خاری نشسه س

mar guwi sar parz'e xâri nešassa

مرگویی (گویی که) بر سر خاری نشسته است. به انسان‌های بی‌تاب و بی‌طاقت می گویند.

بو روغن داغش َ کس نمـفهمَه

bu rowqan daqš'a kasi namfahma

بوی روغن داغش را کسی نمی فهمد. کنایه از کسی که بسیار خسیس است.

ترانهٔ محلی شوشتری معروف به سوزه واری :

راهنمای آوانویسی

در این نوشتار از نمادهای زیر برای آوانویسی استفاده شده‌است

â = تلفظ حرف آ در واژهٔ آبادان

a = تلفظ حرف ا در واژه احمد

ٍe = تلفظ حرف ا در واژه ابراهیم

C = چ

i = تلفظ حروف ای در واژه ایران

š = ش

Q = غ یا ق

O = تلفظ حرف ا در واژهٔ امید

U = تلفظ حرف و در واژهٔ کوچه

X = خ

Ž = ژ

• تفاوت گویش‌های شوشتری و دزفولی
• شوشتر
• استان خوزستان