گورستان ظهیرالدوله
گورستان ظهیرالدوله یا آرامستان ظهیرالدوله، گورستان کوچکی بین امام‌زاده قاسم و تجریش در شمال تهران است که علاوه بر علی‌خان ظهیرالدوله و محمدتقی (ملک‌الشعرا) بهار، تعداد زیادی از هنرمندان، شاعران و چهره‌های سرشناس ایران از جمله فروغ فرخزاد و نیز اولین قهرمان کشتی آزاد ایران در تاریخ رقابتهای قهرمانی جهان یعنی مهندس توفیق جهانبخت در آن مدفونند. به دلایلی نامعلوم و همچین وجود اسرار بسیاری که از مدفونین این گورستان بر جای مانده از تجمع در این محل معمولاً جلوگیری می‌شود.
| باغ و گورستان ظهیرالدوله | |
|---|---|
| نام | باغ و گورستان ظهیرالدوله |
| کشور | ایران |
| استان | تهران |
| شهرستان | شمیرانات |
| اطلاعات اثر | |
| کاربری | گورستان |
| دیرینگی | قاجار |
| اطلاعات ثبتی | |
| شمارهٔ ثبت | ۲۰۰۱ |
| تاریخ ثبت ملی | ۱/۲/۱۳۷۷ |
تاریخچه
وقتی که علی‌خان ظهیرالدوله در روز سه‌شنبه بیست و چهارم ذیقعده سال ۱۳۰۳ خورشیدی در اثر سکته قلبی در باغ خود در جعفرآباد شمیران درگذشت، در جوار باغ خود در قبرستان عمومی که بین تجریش و امام‌زاده قاسم واقع بود، دفن گردید. سابقاً در این محل گورستان کهنه‌ای قرار داشت و بعدها خانقاه ظهیرالدوله نیز به همین محل منتقل شده بود. اما پس از دفن ظهیرالدوله، مریدانش، این گورستان قدیمی و خانقاه را «آرامگاه ظهیرالدوله» خواندند.
محل دفن ظهیرالدوله، درست در زیر درختی بود که داغداغان نامیده می‌شد و ظهیرالدوله در طی ایام حیات خود، اغلب در سایه همین درخت می‌نشست. وی قبل از دفن، به وسیله مولوی رشتی که بعدها خود او هم در همین‌جا دفن گردید، تغسیل گردید و انجمن اخوت، این قبرستان عمومی را محصور ساخته و قبرستان (ظهیرالدوله) نامیدند.
از آنجا که ظهیرالدوله مورد قبول اکثر طبقات اجتماعی بود، بسیاری از هنرمندان، سیاست‌مداران و دانشمندان وصیت کردند در این آرامگاه دفن شوند و به همین جهت، متولیان خانقاه و مریدان ظهیرالدوله، از جهت فروش زمین‌های مقبره، عواید سرشاری به دست آوردند.
از سال‌های ۱۳۴۰ به بعد دفن اموات در این مجموعه ممنوع شد و دفن افراد در سال‌های ۴۰ تا ۵۰ با اجازه‌نامه خاص و آن هم به صورت محدود انجام می‌شد. آخرین تدفین در آرامگاه ظهیرالدوله در سال ۱۳۵۶ انجام شده‌است.
وضعیت کنونی
محوطه آرامگاه ظهیرالدوله پوشیده از درخت‌های سبز و خرم و درهم‌تنیده، و سنگ بیشتر گورها در حال تخریب است. آخرین متولی حفظ و نگهداری این گورستان و خانقاه از سوی انجمن اخوت، درویش رضا بود که پس از درگذشت او در سال ۱۳۶۶، همسرش عهده‌دار این مسئولیت شد.
امکان بازدید از این گورستان وجود ندارد
این گورستان با شرایط جاری، در صورت عدم توجه فوری، نه تنها ظرفیت پذیرش گردشگران زیادی را در آینده نخواهد داشت، بلکه احتمال نابودی آن می‌رود. گورستان ظهیرالدوله با وسعت ۴۳۰۰ متر در سال ۱۳۷۷ به عنوان یک اثر ملی توسط سازمان میراث فرهنگی به ثبت رسید.
از سال ۱۳۴۰ به بعد، دفن اموات در این گورستان ممنوع و تا سال ۱۳۵۰ دفن فقط با اجازه‌نامه مخصوص انجام می‌شد. آخرین فرد مشهور دفن‌شده در این گورستان فروغ خواجه‌نوری ملقب به همایونفر (ندیمه اشرف پهلوی) در سال ۱۳۵۶ بود.
عدم وجود متولی مشخص
این موضوع، باعث تخریب مقبره‌های موجود در این گورستان تاریخی و سردرگمی علاقمندان و مراجعه‌کنندگان به آن شده است:
- میراث فرهنگی: علی‌رغم این‌که این گورستان به عنوان یک میراث فرهنگی ثبت شده است، ولی میراث فرهنگی هیچ نظارتی برای حفظ و نگهداری آن انجام نمی‌دهد.
- همسر درویش رضا: پیرزنی که از سال ۱۳۶۶ خود را متولی این گورستان می‌داند.
- ارگان‌های نظامی: بسیج و برخی ارگان‌های دیگر، مدعی مدیریت این گورستان هستند.
- ورثه اموات دفن‌شده: این افراد که ظاهراً از طایفه هزارفامیل هستند، با برخی نفوذها مدعی‌اند که این آرامگاه ملک شخصی است و محدودیت‌هایی برای بازدیدکنندگان قائل می‌شوند.
مدیریت نامشخص و آشفته
مدیریت نامشخص و متولی قانونی پرقدرت که بتواند این اثر تاریخی بی‌مانند را برای جذب هرچه بیشتر گردشگر مدیریت کند، مهم‌ترین چالش این مکان است. با وجود ضعف و دخالت‌های سازمان‌ها، افراد و خانواده‌های بانفوذ در نگهداری و مدیریت این آرامگاه این مشکل و چالش همچنان پابرجا خواهد بود.
لغو اجازه بازدید از گورستان از سال ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۱
گورستان ظهیرالدوله به صورت ناگهانی و به بهانه‌های واهی از زمستان ۱۳۹۰ تا شهریور ۱۳۹۱ تعطیل شده و اجازه بازدید به مردم داده نشد. برای این کار هیچ دلیلی هم عنوان نگردید.
برقراری مجدد امکان بازدید
از شهریور ۱۳۹۱ تا به امروز نیز، گورستان فقط روزهای پنجشنبه پذیرای مراجعه‌کنندگان و علاقه‌مندان است. طرح تفکیک جنسیتی که از سال ۱۳۹۶ در این آرامگاه آغاز گردید، باعث شد بانوان از ساعت ۱۰ الی ۱۲ قبل‌ازظهر و آقایان از ساعت ۱۳ الی ۱۶ بعدازظهر بتوانند از آن بازدید کنند.
شایعه ساخت برج مسکونی بر روی قسمتی از گورستان
دخالت افراد و سازمان‌های غیرمسئول باعث ناشناخته ماندن و به مرور زمان تغییر آرام و بی‌سروصدای این گورستان به یک برج مسکونی می‌شود. به طوری که برخی از اهالی قدیمی می‌گویند برج کناری گورستان بر روی قسمتی از گورستان ظهیرالدوله بنا شده است.
عدم وجود آمارهای دقیق از وضعیت گورستان
هم چنین فقدان مدیریت دقیق امکان بررسی دقیق ظرفیت تحمل این آرامگاه را نیز برای علاقه‌مندان فراهم نمی‌کند و مشخص نیست که دقیقاً چه تعداد بازدیدکننده از این مکان در ماه، فصل و سال دیدن می‌کنند. ولی چیزی که در جای‌جای این گورستان بسیار چشم‌گیر است، تخریب سنگ قبرهایی است که هر کدام روایتی را در خود نهان دارند.
مدفونان در ظهیرالدوله
علی ظهیرالدوله در سال ۱۳۰۳ به خاک سپرده شد. ایرج‌میرزا در سال ۱۳۰۴ و درویش‌خان در سال ۱۳۰۵ نخستین هنرمندانی بودند که در این گورستان به خاک سپرده شدند و پس از آن بسیاری از هنرمندان در این مکان به خاک سپرده شدند. فروغ فرخزاد نیز از هنرمندان به نام مدفون در این آرامگاه است.
از افراد برجسته و سرشناسی که در گورستان ظهیرالدوله به خاک سپرده شده‌اند، می‌توان به افراد زیر اشاره کرد:
| نام | سال درگذشت (خورشیدی) |
|---|---|
| ایرج‌میرزا | ۱۳۰۴ |
| درویش‌خان | ۱۳۰۵ |
| حبیب سماعی | ۱۳۲۵ |
| محمدتقی بهار | ۱۳۳۰ |
| غلامرضا رشید یاسمی | ۱۳۳۰ |
| حسین هنگ‌آفرین | ۱۳۳۱ |
| رضا محجوبی | ۱۳۳۳ |
| حسین طاهرزاده | ۱۳۳۴ |
| ابوالحسن صبا | ۱۳۳۶ |
| داریوش رفیعی | ۱۳۳۷ |
| قمرالملوک وزیری | ۱۳۳۸ |
| مرتضی محجوبی | ۱۳۴۴ |
| روح‌الله خالقی | ۱۳۴۴ |
| فروغ فرخزاد | ۱۳۴۵ |
| حسین یاحقی | ۱۳۴۷ |
| رهی معیری | ۱۳۴۷ |
| سیدحسن تقی‌زاده | ۱۳۴۸ |
| حسین تهرانی | ۱۳۵۲ |
| فضائل تدین | ۱۳۵۵ |
| نورعلی برومند | ۱۳۵۵ |
محوطهٔ تاریخی باغ ظهیرالدوله به عنوان گورستان ظهیرالدوله شناخته می‌شود. این در حالی است که پس از شکل‌گیری این گورستان به تدریج در حاشیه این گورستان آرامگاه دیگری نیز شکل گرفته که از گورستان ظهیرالدوله مجزا است. ابوالحسن صبا در این بخش از گورستان دفن شده است.
جستارهای وابسته
- آرامستان
- فهرست گورستان‌های ایران
- فهرست گورستان‌های تهران
پیوند به بیرون
- مباشری، شهاب. ظهیرالدوله (گزارش تصویری)، هفته‌نامه فروغ، شمارهٔ ۲۰.