الکساندر گریبایدوف

الکساندر گریبایدوف در ۱۵ ژانویه ۱۷۹۵ در خانوادهٔ نسبتاً مرفهی در مسکو زاده شد. در یازده سالگی وارد دانشگاه مسکو شد و از ۱۸۱۰ تا ۱۸۱۲ تحصیل در حقوق، ادبیات و علم را پی گرفت. حملهٔ فرانسویان به روسیه در جنگ کریمه مسیر زندگی او را تغییر داد و گریبایدوف در ۲۶ ژوئیه ۱۸۱۲ از سر ناچاری به سوار نظام مسکو پیوست؛ زیرا مرگ پدر و ندانم کاری مادر ثروت خانوادگی را بر باد داده بود و در آن زمان پیوستن به ارتش یکی از اصلی‌ترین راه‌های درآمد بود. با این حال او هرگز در عملیات نظامی شرکت نکرد و ۴ سال بعد در ۱۸۱۶ از خدمت در ارتش مرخص شد. پس از مدت کوتاهی از مرخصی گریبایدف ار سوار نظام او به دانشکدهٔ روابط خارجی وارد شد و از همان زمان کار خود را به عنوان دیپلمات آغاز کرد. در همین سال‌ها او به نمایشنامه‌نویسی نیز روی آورد و نخستین نمایشنامهٔ او به نام همسران جوان که نمایشی طنز بود و از اسرار یک زوج اثر کروزه دو لسر اقتباس شده بود در سپتامبر ۱۸۱۵ روی صحنه رفت.

در اوت ۱۸۱۸ گریبایدوف در مقام منشی به هیئت نمایندگی امپراتوری روسیه در ایران پیوست. او پیش از آمدن به تهران یک سال در تفلیس ماند. در ۱۸۲۱ به تفلیس بازگشت و منشی ارتشبد الکسی پترویچ یرمولوف، فرمانده ارتش روسیه در قفقاز شد. رفتار گریبایدوف، بارها باعث خجالت یرمولوف شد. او دو سال بعد به مرخصی طولانی رفت و دوباره به نوشتن نمایشنامه روی آورد. هنگامی که سرانجام در ۱۸۲۵ به تفلیس بازگشت به دلیل آشنایی با کاندارتی ریلییف و آلکساندر بستوژف از رهبران شورشی دکابریست، دستگیر و روانهٔ زندان سن پترزبورگ شد. به سختی توانست ثابت کند که همدمی او با رهبران دکابریست نه سازمانی بلکه صرفاً از سر همزبانی در عرصه فرهنگ و ادب بوده‌است؛ بنابراین پس از چهار از زندان آزاد شد و پس از آزادی با ارتقاء در نظام اداری به تفلیس بازگشت.

الکساندر گریبایدوف در ژوئن ۱۸۲۶ جنگ ایران و روسیه (۱۸۱۳–۱۸۰۴) آغاز شد و او نماینده روسیه در مذاکرات صلح را به عهده گرفت و در ۱۰ فوریه ۱۸۲۸ او معاهدهٔ صلح عهدنامه ترکمانچای را با نمایندگان وقت ایران امضا نمود و آن را شخصاً به تزار الکساندر یکم تحویل داد. در پی این عهدنامه، ایران بخش‌های گسترده‌ای از خاک خود را از دست داد و متعهد به پرداخت جریمه‌ای ۲۰ میلیون روبلی شد. در پی امضای این قرار داد گریبایدوف ارتقا پیدا کرد و خود نیز پاداشی ۴۰ هزار روبلی دریافت نمود.

الکساندر گریبایدوف در ۱۸۲۸ با نینو چاوچاوادزه دختر شانزده ساله پرنس الکساندر چاوچاوادزه، شاعر گرجی، ازدواج کرد و پس از مدت کوتاهی در پاییز همان سال به عنوان رئیس هیأتی از طرف تزار با مقام وزیر مختار برای پیگیری مفاد عهدنامه ترکمانچای و دریافت غرامت از ایران، ابتدا به تبریز رفت و توقف کوتاهی در آنجا داشت تا از عباس میرزا درخواست آزادی زندانیان روس را بکند. رفتار گریبایدوف در حضور عباس میرزا چنان بی‌ادبانه بود که بیم آن می‌رفت عباس میرزا از سفیر روسیه بخواهد عذر گریبایدوف را خواسته و او به روسیه بازگرداند.

در ۱۱ ژانویه ۱۸۲۹ به تهران آمد و فردای ورود به تهران به نزد فتحعلی‌شاه رفت و استوارنامه خود را تقدیم کرد. او با ایرانیان به ستمگری و درشت‌خویی رفتار می‌کرد و در مسیر خود از تبریز به تهران از درشت‌خویی، قتل و غارت، ترسی نداشت. در تهران نیز بر خلاف سایر نمایندگان دولت‌های دیگر، در برابر شاه ایران نمی‌ایستاد. رفتار او در برابر ایرانیان به‌طوری بود که حتی الکسی پترویچ یرمولوف فرمانده قوای پیروز روس (که خود، شخصی خونریز، ظالم، بی‌رحم، و غارتگر بود) در برابر ایران به او توصیه نموده بود «نباید مردمان مغلوب را خانه‌خراب کرد» هر چند گریبایدوف پاسخ داده بود «ایرانیان فقط در برابر قدرت خاضع‌اند».

هنگامی که او به تهران رسید متوجه شد تعدادی از زنان گرجی در منازل رجال ایرانی به سر می‌برند. او طبق مفاد ماده سیزده عهدنامه ترکمانچای آنان را اسیر تلقی کرد و از دولت ایران درخواست استرداد آنان را نمود. با کمک و هدایت میرزا یعقوب ارمنی یکی از خواجه‌های حرم‌سرای فتحعلی‌شاه قاجار، که گویا در زمان آغامحمدخان قاجار در تفلیس به اسارت رسیده بود و به ظاهر مسلمان شده و بدهکاری پیدا کرده بود از فرصت استفاده کرد. سرانجام با پافشاری گریبایدوف دو زن ارمنی، که به گفتهٔ ایرانیان مسلمان شده بودند و در منزل الله‌یار خان آصف‌الدوله وزیر امور خارجه آن هنگام، به سر می‌برند به هیئت روسی پناهنده شدند. (گفته دیگر این است که این زنان، مسلمان شده بوده و از آصف‌الدوله صاحب فرزند هم بودند. فتحعلی‌شاه با دادن نامه‌ای به گریبایدوف می‌گوید چگونه می‌خواهی آنان را ببری درحالی که مسلمانند و صاحب فرزند شدند؟ اما گریبایدوف مقاومت می‌کند. با فتوای میرزا مسیح مجتهد و تیراندازی به سه تن از معترضان تجمع کرده در سفارت روسیه در تهران، باعث قتل گریبایدوف شد).

روز ۹ بهمن ۱۲۰۷ به دستور رستم بیگ از همراهان ایرانی گریبایدوف در سفارت روسیه، زنان ارمنی را که در فکر پناهندگی به روسیه بودند به یکی از گرمابههای نزدیک سفارت بردند. برخی گرمابه‌بردن زنان ارمنی را نقطه اوج برانگیخت خشم مردم در تهران دانسته‌اند. در کتاب دیپلماسی و قتل در تهران به نوشته لارنس کلی «هیچ کاری احمقانه‌تر از این نمی‌شد انجام داد. گرمابه رفتن یا تن و بدن شستن یکی از مراسم مهم پیش از ازدواج به شیوه اسلامی است. وقتی دیگ صبر مردم به جوش آمد و سفارت مورد حمله قرار گرفت نیرویهای امنیتی از ترس مردم به ارگ شهر پناه بردند و شاه و عمله‌های دربار پشت درهای مسدود ارگ زندانی شدند. هنگامی که الله‌یارخان آصف‌الدوله صدراعظم می‌خواست جماعت معترض را بر سر عقل آورد مورد اصابت سنگ و کلوخ و دشنام پی‌درپی قرار گرفت. مردم فریاد می‌زدند: «برو برای روس‌ها پااندازی زنانت را بکن! همان بهتر که دائم به ریش درازت گلاب بزنی! عباس میرزا روح و جسمش را به امپراتور فروخته‌است. بزن به چاک و الاّ قیمه‌قیمه‌ات می‌کنیم».

بسیاری از مردم در تهران از بسته شدن معاهده ترکمنچای خشمگین بودند و پس از آن‌که میرزا یعقوب ارمنی به سفارت روسیه پناهنده شد، عده‌ای از مردم به تحریک مجتهدی به نام میرزا مسیح مجتهد، در ۱۱ فوریه ۱۸۲۹ به سفارت روسیه حمله کردند. جمعیتی ۴–۵ هزار نفری با چوب و چماق در برابر سفارت جمع شدند و به داخل سفارت سنگ‌پرانی می‌کردند و صدای تیراندازی به گوش می‌رسید که ناگهان جمعیت وارد حیاط سفارت شد. در مرحله نخست، چند قزاق و مستخدم سفارت و چند نفر از مهاجمان هم به ضرب گلوله محافظان کشته شدند. اما کم‌کم مهاجمان بیشتری که به سلاح گرم مجهز بودند هم به سفارت ریختند.

قزاقان مایوسانه می‌جنگیدند تا حیاط را از جمعیت خالی کنند. اما شمارشان کافی نبود. در همین موقع مهاجمان از دیوار محل سکونت سفیر بالا رفتند و از همان‌جا شروع به تیراندازی کردند. سپس طاق اتاق خواب را سوراخ کردند تا بتوانند به پایین تیراندازی کنند. یکی از نخستین گلوله‌ها گریبایدوف را از پای درآورد. یادداشت‌نویسی که آخرین لحظات زندگی سفیر وقت روسیه در تهران را روایت کرده می‌نویسد: آخرین کلماتی که از او شنیدم این بود «فتحعلی‌شاه فتحعلی‌شاه اصلاً برایم مهم نیست یا چیزی شبیه این».

مردم خشمگین هر کس را یافتند کشتند و تنها مالتسوف، دبیر اول سفارت که خود را به لباس مبدل درآورده بود جان سالم به در برد. سرانجام جنازه مثله‌شده گریبایدوف شناسایی و به تفلیس فرستاده و در همان شهر دفن شد.

با قتل گریبایدوف، ایران و روسیه در آستانهٔ جنگ دیگری قرار گرفتند که با اعزام هیاتی عالی‌رتبه شامل خسرو میرزا قاجار پسر عباس میرزا، میرزا تقی‌خان (بعدها امیرکبیر) و محمدخان زنگنه امیرنظام به مسکو با در دست داشتن نامه عذرخواهی فتحعلی‌شاه برای تزار نیکلای یکم، کار به مصالحه کشید و میرزا مسیح به تقاضای دولت روس به عتبات تبعید شد.

همچنین فتحعلی‌شاه به منظور دلجویی و خون‌بها الماس گرانبهای ۸۸ قیراطی (معروف به الماس شاه) که هنگام فتح هندوستان به دست نادرشاه افشار افتاده بود را به وسیله نوه‌اش خسرو میرزا در سن پترزبورگ به تزار نیکلای یکم تقدیم کرد.

هرچند تلاش گریبایدوف برای تعدیل غرامتی که روسیه از ایران می‌خواست با نظر مساعد دولت روسیه مواجه نشده بود اما پس از مرگ او، وقتی شاه ایران فرستادگانی ویژه برای پوزش از قتل گریبایدوف و همراهانش نزد امپراتور روسیه فرستاد تزار پذیرفت بخشی از بدهی ایران تخفیف یابد.

در فوریه ۲۰۱۶ نیکیتا میخالکوف، رئیس اتحادیه سینماتوگرافی روسیه و کارگردان سرشناس روس که در حال ساخت فیلمی از زندگینامه گریبایدوف بود اعلام نمود: «ما ثابت کردیم که «اراذل و اوباش عصبانی مسلمان» مسبب قتل گریبایدوف نبودند. بلکه این قتل سیاسی به شکل خونسردانه‌ای توسط بریتانیایی‌ها طراحی و اجرا شده بود».

وی گفته شد که «گریبایدوف مانعی در راه ابریشم» بود. آن‌ها از تمام خصوصیات اخلاقی او سوء استفاده کردند: تندخویی، جاه‌طلبی و حسادت معینی نسبت به الکساندر پوشکین. آن‌ها او را به لحظه‌ای رساندند که دیگر راه خروجی وجود نداشت و او به قتل رسید.

انجلا برینتلینگر نویسنده گفته «نه تنها معاصران گیریبایدوف زندگی او را همچون زندگی یک قهرمان ادبی می‌دانستند-نهایتاً چند روایت نوشتند که او از شخصیت‌های اصلیشان بود- بلکه خود گیریبایدوف خودش را یک قهرمان و زندگیش را همچون یک روایت می‌دید. گرچه شواهد ادبی برای اثبات این وجود ندارد، با وارسی نامه‌ها و گزارش‌های گیریبایدوف، برساختن روایتی تاریخی که به پارادایم‌های رفتاری و ادبی زمانه او جور است و به یک رمان ماجراجویی در شرق وحشی شبیه است ممکن است.

یکی از زمینه‌های اصلی رمان طنزآمیز مرشد و مارگاریتای میخائیل بولگاکف به نام گیریبایدوف نامگذاری شده، مشابه کانال گیریبایدوف در مرکز سینت پترزبورگ. یکی از خیابان‌های مرکزی تفلیس، پایتخت گرجستان، به افتخار گیریبایدوف نامگذاری شده‌است. این خیابان را خیابان الکساندر چاوچاوادزه که به افتخار پدرزن گیریبایدوف، شاعر نامدار گرجی، الکساندر چاوچاوادزه، نامگذاری شده قطع می‌کند.

در ۱۷ آوریل ۱۹۴۴ پراودا مطلبی طولانی در مورد مراسم جشن ۱۵۰مین سالگرد تولد گیریبایدوف منتشر کرد که مسئولان عالی‌رتبه، رهبران نظامی، دیپلمات‌ها، نویسندگان و هنرمندان در تالار بولشوی در آن شرکت کرده بودند. رمان‌نویس و قائم مقام استالین لئونید لئونوف در رثای گیریبایدوف سخنرانی کرد، و مخصوصاً از عشق او به سرزمین پدریش یاد کرد.

مراسم پذیرفتن خسرو میرزا نوه شاه در کاخ زمستانی، و پذیرفتن الماس شاه از او توسط تزار نیکولای در فیلم کشتی روسی ساخته شده در روسیه در سال ۲۰۰۲ به نمایش درآمده.

• ۱۸۱۵ - همسران جوان، کمدی تک صحنه‌ای،
• ۱۸۱۷ - دانش‌آموز، با همکاری پاول کاتینین، کمدی منثور در سه صحنه، هجوی دربارهٔ گروه ادبی «آرزاماس».
• ۱۸۱۸ - همه در خانواده، با همکاری پرنس شاخافسکوی و نیکلای خملنیسکی.
• ۱۸۱۸ - خیانت ساختگی، با همکاری گندره.
• ۱۸۲۴ - فغان از زیرکی، بزرگ‌ترین دستاورد ادبی گریبایدوف شناخته شده‌است و متن کامل آن در ۱۸۶۱ منتشر شد.

کتابنامهٔ فارسی

دربارهٔ نویسنده و آثارش:

• یوری نیکالایویچ تینیانوف، مرگ وزیر مختار. ترجمهٔ مهدی سحابی، انتشارات امیرکبیر، ۱۳۵۸
• آلسکی واسله لوفسکی، «دربارهٔ آلکساندر گریبایدوف». ترجمهٔ ابراهیم یونسی، سیری در نقد ادبیات روس، نشر نگاه، ۱۳۶۹
• لارنس کلی، گریبایدوف شاعر سیاست پیشه، ترجمهٔ غلام‌حسین میرزاصالح، نشر نگاه معاصر، ۱۳۸۶

سایر

• مجموعهٔ تلویزیونی وزیر مختار بر اساس زندگی گریبایدوف در سال ۱۳۷۰ در ایران ساخته شد. کارگردان: سعید نیک‌پور و بازیگر نقش گریبایدوف، ایرج راد.

• فهرست مشاهیر روسیه
• آندره کارلوف

• کلی، لارنس (۱۳۸۶)، گریبایدف شاعر سیاست پیشه، ترجمهٔ غلامحسین میرزاصالح، تهران: نگاه معاصر، شابک ۹۶۴-۷۷۶۳-۴۵-X
• کریمی، سکینه. مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، الکساندر سر گیویچ گریبایدوف، بازبینی ۳ آبان ۱۳۸۵
• معین، محمد. فرهنگ معین، ششم. تهران: انتشارات امیرکبیر، ۱۳۶۳
• هرولد بی. سیجل، «الکساندر سرگییویچ گریبایدوف»، نویسندگان روس، ترجمهٔ مژده دقیقی، به سرپرستی خشایار دیهیم، تهران: نشر نی، ۱۳۷۹ه‍.خ شابک ‎۹۶۴-۳۱۲-۵۲۷-۰

• الکساندر سر گیویچ گریبایدوف در وبگاه مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران
• سیروس علی‌نژاد (۳۱ فروردین ۱۳۸۶). «قتل وزیر مختار، نگاهی به کتاب دیپلماسی و قتل در تهران». بی‌بی‌سی فارسی.
• ویلم فلور-پژوهشگر تاریخ (۱۵ آبان ۱۳۹۲). «ایران قرن ۱۹در آستانه جنگ با روسیه؛ کشوری فقیر با مردمی پراکنده». بی‌بی‌سی فارسی.