کهن‌بال

کهن‌بال یا نیاپرنده یا دیرینه‌مرغ یا آرکئوپتریکس (به انگلیسی: Archaeopteryx، تلفظ: ‎/ˌɑːrkiːˈɒptərɪks/‎) دایناسوری گوشتخوار از دورهٔ ژوراسیک می‌باشد. این دایناسور از نیاکان پرندگان به شمار می‌رود که حدود ۱۵۰ تا ۱۵۵ میلیون سال قبل در دوره ژوراسیک در مجمع‌الجزایری در دریای گرمسیری کم‌عمق در جنوب آلمان زمانیکه اروپا خیلی نزدیک به استوا بوده‌است، می‌زیسته است. اندازه و شکل کهن‌بال مثل زاغی اروپایی است که می‌توانسته تا ۵/. متر در طول رشد کند. با وجود اینکه آن‌ها اندازهٔ کوچک، بالهای وسیع و توانایی برای پرواز داشتند، کهن‌بال نسبت به پرندگان امروزی اشتراکات بیشتری با دایناسورهای دَدپا کوچک داشتند، بخصوص ویژگی‌های بعدی را با دینونیکوسور درومااوساروس و ترودونتیدس به اشتراک گذاشتند، آرواره‌ها با دندان‌های تیز، سه انگشت با چنگال‌ها، یک دم استخوانی بلند، انگشتان پای دوم (چنگال کشنده)، پرها و ویژگی‌های اسکلتی مختلف.

آرکئوپتریکس از کلمه یونانی |ἀρχαῖος به معنی باستانی و کلمه یونانی |πτέρυξ به معنای بالدار گرفته شده و به معنای کهن‌بال است. این پرنده گاه با نام آلمانی Urvogel (نیا-پرنده) نیز نامیده می‌شود.

کهن‌بال، در سال ۱۸۶۱ در بندر باواریا کشف شد، و پس از فقط ۲ سال چارلز داروین تحقیقاتش را روی گونه اصلی منتشر کرد و یک بخشی از مدرک کلیدی بحث در مورد تکامل شد. در طی سال‌ها، بیشتر از نه سنگواره از کهن‌بال بدست آمده‌است.

اولین نمونه‌ی کشف‌شده، که شاید معروف‌ترین سنگواره‌ی جهان باشد و حالا به نمونه‌ی لندن معروف است، تکه‌تکه و ناقص بود. از آن زمان، ده سنگواره از اسکلت این جانور یافت شده‌است که بعضی از آن‌ها به‌شکلی شگفت‌انگیز سالم مانده‌اند. کهن‌بال، مثل پرندگان امروزی، پرهایی کشیده روی بال و دمش داشت و به همین دلیل همیشه آن را نخستین پرنده قلمداد کرده‌اند. با این همه، حالا می‌دانیم که پرهای پیچیده و دیگر ویژگی‌های پرنده‌مانند در میان دایناسورهای گوشت‌خوار معروف به دست‌قاپان متداول بوده‌اند. گرچه امروز هم کهن‌بال را از نخستین نیاکان پرندگان امروزی می‌دانند، بسیاری از دست‌قاپان کمابیش پرنده‌مانند بودند.