کتزیاس

کتزیاس در حدود سال ۴۴۱ قبل از میلاد مسیح به‌دنیا آمد، در اواخر قرن پنجم و دهه‌های آغازین قرن چهارم قبل از میلاد، هم به عنوان پزشک و هم به عنوان نویسنده کار می‌کرد. با توجه به کنایاتی که در متن پرسیکا آمده می‌توان نتیجه گرفت که در سال‌های ۳۹۳ یا ۳۹۲ق. م می‌زیسته‌است. دربارهٔ نام پدر وی اختلاف نظرهایی وجود دارد. در واژه‌نامهٔ بیزانسی «سودا» نام پدر وی کتزیارکوس یا کتزیوکوس آمده‌است. زادگاه وی شهر کنیدوس، شهری یونانی‌زبان در منطقه کاریا در آسیای صغیر که به خاطر پزشکانش مشهور است، بوده‌است.

کتزیاس بیست و سه کتاب نگاشته‌است. شش کتاب او دربارهٔ تاریخ ماد و آشور و بابل و شش کتابش دربارهٔ رویدادهای تاریخ ایران از پادشاهی کورش بزرگ تا مرگ خشایارشا و ده کتاب واپسینش دربارهٔ دنبالهٔ تاریخ ایران تا سال ۳۹۸ (پیش از میلاد) است که او از ایران رفته‌است. او خود ادعا می‌کند که در نگارش کتاب‌هایش از دفترهای پادشاهی ایران در شوش یاری می‌گرفته‌است. از کتاب‌هایی که دربارهٔ تاریخ ایران و هندوستان نوشته، چیزی به‌جز گفتاوردهای نویسندگان یونانی و رومی به جای نمانده‌است. او کتاب‌هایش را با گویش یونانی ایونی نوشته‌است و نوشته‌هایش دربارهٔ تاریخ ایران با نوشته‌های هرودوت در تضاد کامل است.

فهرست نوشته‌ها

• تاریخ ایران
• تاریخ هند
• دربارهٔ رودها
• دربارهٔ کوه‌ها
• دریانوردی به گرد آسیا

از میان این آثار، ایندیکا و پرسیکا یعنی دو اثر اول، گویا از اهمیت و ارزش بیشتری برخوردار بوده‌اند.

از مهمترین منابع تاریخ‌نگاری ماد و هخامنشی، هرودوت و کتسیاس هستند که نوشته‌های هرودوت تاحدودی قابل اعتماد است و پژوهش‌های نوین باستان‌شناسی هم در پاره‌ای از موارد، گفته‌های او را تأیید می‌کنند اما نوشته‌های کتسیاس جنبهٔ داستان‌سرایی و تفریح‌انگیز دارند و تقریباً در تمامی مواردی که هرودوت و کتسیاس دربارهٔ واقعهٔ یکسانی صحبت کرده‌اند، گفته‌های آنان بسیار با هم اختلاف دارند و در مواردی که بتوان این اختلاف‌ها را از روی منابع دیگر بررسی کرد، گفته‌های کتسیاس نادرست است. کتسیاس ادعا می‌کند که از سالنامه‌های رسمی ایرانی و مشاهدات شخصی‌اش به عنوان پزشک دربار در نوشتن کتابش استفاده کرده‌است ولی بررسی‌های بیشتر نشان داده که وی حتی به زبان‌های شرقی آشنا هم نبوده‌است. اگر کتسیاس از سالنامه‌های رسمی استفاده می‌کرد، ممکن نبود آنچه را که نمی‌داند نداند ولی در عوض چیزهایی را «می‌داند» که وجود آن‌ها در سالنامه‌های رسمی، محال محض است. با این حال، نمی‌توانیم تماماً از نوشته‌های کتسیاس صرفنظر کنیم.

• لغتنامهٔ دهخدا؛ سرواژه کتزیاس
• ای.م. دیاکونوف. تاریخ ماد شابک ‎۹۶۴-۴۴۵-۱۰۶-۶