چمستان

نام چمستانی در تاریخ خانی (تالیف ۹۲۲ق) به صورت چامستان ذکر شده است. نام چمستان در سفرنامه رابینو بصورت چماستان و در سفرنامه ملگنوف به صورت چمستان و چوماسان ثبت شده است. نام در اسناد داخلی به صورت چماستان و چماسان ثبت شده است. نام چمستان را برخی دگرگون‌شدهٔ چمنستان و برخی دگرگون‌شدهٔ چمازستان دانسته‌اند. چماز نام نوعی سرخس است. در فرهنگ آبادی‌های ایران درمورد چمستان چنین آمده است: چمستان دهی از دهستان ناتل‌رستاق بخش نور شهرستان آمل می‌باشد. شهر چمستان مرکز دهستان ناتل‌رستاق می‌باشد.

دوران باستان

استان مازندران پیش از اسلام تپورستان (به پهلوی: ) نامیده می‌شد که برگرفته از نام قوم تپوری (به یونانی: Τάπυροι) می‌باشد که پس از اسلام قوم طبری نام گرفتند و سرزمینشان طبرستان نامیده شد.

به گفته واسیلی بارتلد تپوری‌ها در قسمت جنوب شرقی ولایت سکونت داشتند و در قید اطاعت هخامنشیان درآمده بودند و آماردها مغلوب اسکندر مقدونی و بعد مغلوب اشکانیان شدند و اشکانیان در قرن دوم ق. م آنها را در حوالی ری سکونت دادند و اراضی سابق آماردها به تصرف تپوری‌ها درآمد و بطلمیوس در شرح دیلم یعنی قسمت شرقی گیلان در ساحل بحر خزر فقط از تپوری‌ها نام می‌برد. به گفته مجتبی مینوی قوم آمارد و قوم تپوری در سرزمین مازندران می‌زیستند و تپوری‌ها در ناحیه کوهستانی مازندران و آماردها در ناحیه جلگه‌ای مازندران سکونت داشتند. در سال ۱۷۶ ق. م فرهاد اول اشکانی قوم آمارد را به ناحیه خوار کوچاند و تپوری‌ها تمام ناحیه مازندران را فرو گرفتند و تمام ولایت به اسم ایشان تپورستان نامیده شد. شهرهای آمل، چالوس، کلار، سعیدآباد و رویان جزئی از سرزمین قوم تپوری بودند.

ناتل

ولایت نور در صدر اسلام ناتل نامیده می‌شد. شهر چمستان مرکز دهستان ناتل‌رستاق می‌باشد. ناتل نام ولایتی در طبرستان بود و همچین نام شهری میان آمل و چالوس بود. ابن رسته، ابن فقیه همدانی، اصطخری و ابن حوقل کهن ترین منابعی هستند که در قرن سوم از این ولایت نام برده‌اند. در ناتل دژی پادگانی به نام «دوک» یا «دون» قرار دشت که در آن ۵۰۰ سرباز آماده حضور داشتند. شهر ناتل در دوره عباسیان از بزرگترین شهرهای طبرستان بود. یاقوت حموی در معجم‌البلدان، «ناتل» یا «ناتله» را یکی از شهرهای بخش دشتی طبرستان نامیده‌است که بین آمل و چالوس و با فاصلهٔ پنج فرسخی از هردو شهر قرار دارد. در حدودالعالم، ناتل به همراه چالوس و کلار از کورهٔ رویان و جزئی از خاک طبرستان معرفی شده‌است که پادشاه جدا داشت که به آن «استندار» می‌گفتند. در اکثر منابع تاریخی از ناتل به عنوان شهری آباد در منطقه سرسبز و پرحاصل و دارای علما و فضلا یاد شده است. در ادوار مختلف در ناتل قصرهایی همچون قصر حسام‌الدوله اردشیر باوندی از ملوک طبرستان بنا شد. در کتاب تاریخ رویان در شرح وقایع تاریخی و درگیری های شمال ایران، بارها به ناتل اشاره شده است. ظهیرالدین مرعشی ناتل را مرکز دشت رستمدار معرفی میکند. شهر ناتل مرکز پادوسبانان آل کاووس نور بود که از نسل ملک کاووس یکم بود. در زمان فرمانروایی مرعشیان بر طبرستان ۷۸۲ قمری، فخرالدین بن قوام الدین مرعشی پس از فتح رستمدار شهر واتاشان که قریه‌ای در نزدیکی ناتل بود به عنوان مقر رستمدار انتخاب شد. به نظر می‌رسد شهر واتاشان و ناتل در اثر حمله تیمور تا سال ۸۰۵ قمری نابود شده باشد.

موقعیت ناتل در طبرستان

از ناتل، چالوس و کلار به عنوان شهرهای طبرستان یاد شده‌است. ابن رسته مورخ قرن سوم، طبرستان از جانب مشرق به گرگان و قومس و از طرف مغرب به دیلم و از طرف شمال به دریا و از طرف جنوب به به بعضی از نواحی قومس و ری محدود می‌شود. به گفته ابن رسته مراکز و بخش‌های طبرستان چهارده تا است و خورهٔ آمل که کرسی و مرکز آن ناحیت است و شهرهایش عبارتند از: ساری و مامطیر و تُرنجه و روُبست و میله و مرارکدیه (کدح) و مِهروان و طَمیس و تَمار و ناتل و شالوس (چالوس) و رویان و کلار.اصطخری می‌نویسد: آمل، ناتل، سالوس (چالوس)، کلار، رویان، میله، برجی، چشمهٔ‌الهم، ممطیر، ساری، مهروان، لمراسک و تمیشه در شمار طبرستان است.ابن حوقل در وصف طبرستان می‌نویسد: بزرگترین شهر طبرستان شهر آمل و در زمان ما حاکم نشین آنجاست. از پلور تا آمل یک منزل است و از آمل به شهر میله دو فرسخ و از میله تا تریجی دو فرسخ و از تریجی به ساری یک منزل و از ساری تا استرآباد چهار منزل و از استرآباد تا گرگان دو منزل راه است و از آمل تا ناتل یک منزل و از ناتل تا چالوس یک منزل و به سمت دریا تا عین الهم یک منزل است. ابن حوقل می‌نویسد: شهرهای آمل، شالوس (چالوس)، کلار، رویان، میله، تریجی، عین الهم، مامطیر، ساریه و طمیسه جز ولایت طبرستان است.مقدسی نیز در احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم «جرجان، طبرستان، دیلمان و جیلان» را در اقلیم پنجم عالم معرفی کرده‌است. مقدسی همچنین طبرستان را دارای کوه‌های بسیار و باران فراوان، وصف کرده و آمل را مرکز طبرستان و چالوس، مامَطیر، تُرنجَه، ساریه، تمیشه و… را از شهرهای طبرستان دانسته‌است. به نقل از حدود العالم تمیشه، لمراسک، ساری، مامطیر، تریجی، میله، آمل، الهم، ناتل، رودان، چالوس و کلار در شمار طبرستان هستند. به گزارش مؤلف حدود العالم ناتل، رودان، چالوس و کلار شهرک هایی‌اند اندر کوه و شکستگی‌ها و این ناحیتی است هم از طبرستان و لکن پادشاهی دیگر است و پادشاه آن استندار خوانند. ابوالقاسم بن احمد جیهانی در کتاب اشکال‌العالم می‌نویسد: از شهرهای طبرستان: آمل، ناتل، سالوس (چالوس)، کلارودان، عین‌الهم، مامطیر، ساری، تمیشه، استرآباد، جرجان، آبسکون و دهستان است. راه آمل به دیلم، آمل تا ناتل از آنجا تا سالوس و از آنجا تا کلار و از آنجا تا دیلم است. رابینو می‌نویسد: وسعت دیلم تا بیش از یک منزلی مغرب ناحیه کلار طبرستان نبوده‌است. حمزه اصفهانی مورخ قرن سوم در کتاب سنی ملوک الارض و الانبیا می‌نویسد: طبرستان دارای کوره‌های بسیار بود که یکی از آنها سرزمین دیلم است و ایرانیان دیلمیان را اکراد طبرستان می‌نامیدند چنان‌که عربان مردم عراق را اکراد سورستان می‌خواندند.ابن اسفندیار طبرستان را از شرق تا غرب، محدود به دینارجاری تا ملاط دانسته، که معادل تقریبی جرجان و رودسر کنونی هستند. ابن اسفندیار در کتاب تاریخ طبرستان از شهرهای طبرستان که دارای جامع و مصلی بودند چنین نام می‌برد: به هامون آمل، ساری، مامطیر، رودبست، تریجه، میله، مهروان، اهلم، پای‌دشت، ناتل، کنو، شالوس (چالوس)، بیخوری، لمراسک، طمیش و به کوهستان کلار، رویان، نمار، کجویه، ویمه، شلنبه، وفاد، الجمه، شارمام، لارجان، امیدوارکوه، پریم و هزارگری.ظهیرالدین مرعشی در کتاب تاریخ طبرستان و رویان و مازندران می‌نویسد: حد طبرستان از طرف شرقی دیناره‌جاری و از طرف غربی ملاط که آن قریه شهر هوسم که اکنون به فرضه روده‌سر اشتهارد دارد. حد مازندران از طرف شرقی بیشه انجدان می‌باشد و از طرف غربی ملاط می‌باشد. حد گرگان حالیا که به استرآباد مشهور است و اصلاً دهستان می‌گفتند شرقی دیناره جاری است که حد شرقی تمام طبرستان است و غربی انجدان که حد شرقی مازندران است. به گفتهٔ ظهیرالدین مرعشی مازندران بخشی از طبرستان است و سرزمین طبرستان، گرگان و مازندران هر دو را در بر می‌گرفت.

رویان

رویان به سرزمینی آباد در غرب مازندران گفته می‌شد که شامل نور، کجور، کلارستاق، لنگا، تنکابن، سختسر، هوسم، الموت، طالقان، لورا، ارنگه، رودبار قصران و لارقصران می‌شد. به گفته ابن فقیه همدانی، رویان از کوره‌های طبرستان است و از شهرهای رویان: چالوس، لارز، شرز و بذشوارجر است. در حدودالعالم؛ ناتل، چالوس و کلار از کورهٔ رویان و جزئی از خاک طبرستان معرفی شده‌است.

رستمدار

از قرن هفتم تا دوره صفویه منطقهٔ رویان عمدتاً با نام رویان و رستمدار یا رستمدار شناخته می‌شد و در این دوره مرزها ی ولایت رستمدار شامل مناطق کلارستاق، کجور، نور، طالقان، لاریجان، لواسانات، شمیرانات و مناطق پشت کوه البرز مرکزی می‌شد. سابقا طبرستان شامل گرگان، استرآباد، مازندران و رستمدار می‌شد یعنی سرتاسر ناحیه‌ای که بین دینار جاری در مشرق و ملاط لنگرود (واقع در گیلان) در مغرب بود را شامل می‌گشت. سرحدات قدیمی رستمدار عبارت بود از: سیسنگان یا رودخانه مانهیر در مشرق و ملاط لنگرود در مغرب. مدتی بعد این سرحدات تغییر شکل یافتند و می‌توان گفت که رستمدار ناحیه‌ای را که از آمل تا گیلان ادامه می‌یافت شامل می‌شد. رویان نام اراضی مسطح بود ولی همچنین به سرتاسر رستمدار نیز اطلاق می‌گشت.

ارتفاع چمستان با سطح دریا نسبت به آبادیهای دیگر تحت پوشش آن بیشتر است.

چمستان یکی از بخش‌های شهرستان نور باچشم انداز بسیار زیبا درحاشیه جنگلهای انبوه همچنان سرو قامت برافراشته از طبیعت سرسبز شمال که در فاصله ۱۵کیلومتری نور و به ایزدشهر با جاده چهار کیلومتری شوسه و بیست و دو کیلومتری آمل با و ۹۰ کیلومتری ساری مرکز استان و حدود ۱۸۰کیلومتر با تهران واقع گردیده‌است که حدودمشخصات واربعه آن از شمال به ایزد شهر وغرب به بخش مرکزی شهرستان نور و از جنوب به بخش بلده وکوهپایه‌های البرز مرکزی و شرق به شهرستان آمل محدود می‌شود ومساحت آن حدود ۱۵۴۷ کیلومتر مربع دارای ۹۶ پارچه آبادی و در جلگه‌های هموار که از جنوب به رشته کوه البرز میانی منتهی می‌گردد.

محدوده تاریخی کجور از شمال به دریای مازندران از غرب به رود چالوس از شرق به سولده (نور) و از جنوب به دره نور محدود می‌شود. منطقه کجور به همراه کلارستاق، لنگا، تنکابن، سختسر و هوسم بخشی از رویان کهن بود که بعدها رسمتدار نام گرفت. رویان کهن از نواحی غربی طبرستان محسوب می‌شده‌است.

چمستان دارای طبیعت بسیار زیبا و بکر و دست نخورده‌است که امروزه در کمتر جایی یافت می‌شود. روستای ییلاقی لاویج دارای آب گرم طبیعی در ۲۵ کیلومتری جنوب چمستان، پارک جنگلی کشپل، بخش قدیمی آبادی هلاپون و شهر فراموش شدهٔ واتاشان از نقاط دیدنی پیرامون شهر چمستان هستند.

1. کوه‌های مهم: میرخمند - واز- لاویج- طارم- رودبارک -گزناسرا و…
2. طوایف مهم: ناییجی _گل - بلده‌ای - لونج- کُپُج- لاویجی- دشتی- لورائی-سالده ای, دهقان
3. محصولات مهم بخش کشاورزی: برنج- گندم- جو-سیب زمینی
4. محصولات دامپروری و پرورش دام وطیور- عسل و تخم مرغ و …
5. پارک‌های جنگلی کشپل: این پارک جنگلی در ابتدای ورودی چمستان در قسمت غرب و در محور جاده لاویج قرار دارد، پارکی در حاشیهٔ زیبای لاویج رود، با چشمه‌های پرآب و زلال، امکانات نسبی اقامتی و محل بازی کودکان که این پارک را به تفریگاه مردم منطقه و مسافران غیر بومی تبدیل نموده‌است.
6. آب‌گرم معدنی لاویج: روستای ییلاقی لاویج در ۱۸ کیلومتری جنوب چمستان در میان دره‌های جنگلی و زیبای البرز قرار دارد. در ابتدای ورودی چمستان از غرب یک مسیر زیبای آسفالته به طرف جنوب که از جاده اصلی منشعب می‌شود و با عبور از پارک جنگلی کشپل به لاویج ختم می‌شود. روستای ییلاقی " لاویج "، یکی دیگر از نقاط ذیذنی و جذاب این منطقه است که از پرطرفدارترین جاذبه‌های گردشگری این منطقه است که هر سال مسافران زیادی را به این منطقه می‌کشاند.

آب‌های گرم لاویج به دلیل خواص بالای درمانی برای دردهای استخوان و مفاصل و بیماری‌های پوستی همواره گردشگران فراوانی را در تمام فصول سال به خود اختصاص داده‌است، امکاناتی مناسب نیز در آن منطقه برای اقامت و استفاده از آب معدنی ایجاد شده‌است. با توجه به اینکه جاده چمستان به لاویج از کشپل می‌گذرد و از میان جنگل عبور می‌کند، به همین دلیل فضای دلپذیری را برای گردشگران فراهم می‌سازد.

1. فیل سنگی: در مرکز روستای لاویج قطعه سنگ بزرگی وجود دارد که بر اثر عوامل و فرسایش طبیعی به شکل فیل نشسته بر زمین خودنمایی می‌کند که مسافران از این روستای خوش آب و هوا با این منظره طبیعی و منحصر بفرد دیدن می‌کنند. (فیل سنگی در کنار آبگرم فیل سنگی قرار داد یعنی در مجموعه آبگرم فیل سنگی)
2. بقعه آقا شاه بالوزاهد: این بقعه در روستای آهودشت، در۳کیلومتری شرق چمستان واقع شده‌است. بقعه مذکور در ضلع شمالی و مجاور با جاده قرار دارد. آقا شاه بالو از عرفای اواخر قرن ۷ هجری قمری و مرشد شیخ حسن جوری چهره اصلی نهضت سربداران خراسان در عهد حکومت مغولان بوده‌است.

بنای آجری با گنبدی مخروطی و تزئینات کاشیکاری بر روی مرقد آقا شاه بالو زاهد ساخته شذه که از آثار مهم تاریخی مازندران به‌شمار می‌رود.

بر اساس سرشماری سال ۱۳۹۵ جمعیت این شهر برابر با ۱۱٬۱۹۴ نفر جمعیت بوده‌است. مردم چمستان به زبان طبری با گویش نوری صحبت می‌کنند.