پیروز یکم کوشانشاه

«پیروز» یک نام به زبان پارسی میانه است که به معنای «چیره» و «کامیاب» است. پیروز یکم کوشانشاه به ویژه نخستین کسی در خاندان ساسان بود که این نام را به کار گرفت. چند سده جلوتر، این نام دوباره در خط سلطنتی ساسانیان به کار برده می‌شود که با پیروز یکم (حک. ۴۵۹–۴۸۴) آغاز می‌شود.

«کوشانی-ساسانی» یک مفهوم تاریخ‌نگاری است که توسط پژوهشگران امروزی برای اشاره به دودمانی از شاهان که در منطقه باختر و سپس در کابلستان و گنداره جایگزین شاهنشاهی کوشانی شدند به کار برده می‌شود. به گفته تاریخ‌دان خداداد رضاخانی، این دودمان احتمالاً یک شاخه جوان از خاندان ساسان و شاید از فرزندان یکی از شاهنشاهان شاهنشاهی ساسانی بوده باشد. این دودمان توسط اردشیر یکم کوشانشاه (حک. ۲۳۰–۲۴۵) پس از گماشت با شاهنشاه ساسانی اردشیر بابکان (حک. ۲۲۴–۲۴۲) بنیان‌گذاری شد. کوشان-ساسانیان، به ترتیب عنوان کوشانشاه را به کار می‌بردند، بدین ترتیب تداومی را با پیشینیان خود نشان می‌دهند. پیروز در سال ۲۴۵ کوشانشاه شد.

سکه به شیوه ساسانی

مانند فرمانروای پیشین اردشیر یکم کوشانشاه، پیروز برروی سکه‌هایش به عنوان «شاه بزرگ کوشان» و «فرمانروای مزدایی» شناخته می‌شود. برروی برخی از سکه‌های کمیاب پیروز، «نشان نژاد»، که در هرات ضبط شده‌اند، برروی سکه به شکل در خط پهلوی نوشته شده‌است: «mzdztn bgy pylwcy rb’ kwš’n mdw’»، به معنای «فرمانروای اهورامزدا-پرست پیروز کوشانشاه بزرگ.» بر پشت سکه، پیروز ایستاده در حال تماشای آناهیتا در حال برخاستن از تاج‌وتختش است. پیروز تاج گلی را بر فراز محراب گرفته و دست چپ را به نشانهٔ دعا کردن بالا برده‌است. آناهیتا همچنین یک تاج گل و یک عصا در دست دارد.

سکه به شیوه کوشانی

فرمانروایی پیروز نشان‌دهنده تغییری در سکه‌های کوشانی-ساسانی بود که مشابه سکه‌های ضرب‌شده توسط شاهنشاهان کوشانی بود. او نخستین فرمانروای ساسانیان هند بود که به شیوه کوشانی سکه ضرب کند. سکه‌های طلای پیروز از سکه‌های فرمانروای کوشانی، واسودوای یکم الهام گرفته‌اند. این سکه‌ها معمولاً در بلخ، باختر در شمال هندوکش ضرب می‌شدند.

سویه دیداری این گونه سکه‌های نو، کمابیش با سکه‌های کوشانی یکی بود، اما تغییرات جزئی نیز داشت. روی سکه‌های پیروز، او را پوشیده در زره کوشانی و قربانی کردن در محراب نشان می‌دهد و همزمان او در دست راستش یک نیزه نگه داشته‌است (رضاخانی شیوه لباس پوشیدن او را بیشتر همانند دیگر پوشاک ساسانی می‌داند). نمادهای گوناگونی در سکه‌ها دیده می‌شود: یک نیزه سه شاخه بالای نیایشگاه، نمادی که معمولاً به عنوان ناندیپادا یاد می‌شود و پشت شاه قرار دارد و یک سواستیکا میان پاهای او. یک نویسه براهمی پی سمت راست شاه نزدیک زمین نیز قرار دارد. روی سکه، دور آن یک متن به زبان باختری وجود دارد (موقعیت ساعت ۱۴:۰۰): «Πιρωςο οοςορκο Κοϸανο ϸαηο» به معنای «پیروز شاه بزرگ کوشان». در این سکه، مانند فرمانروای پیشین اردشیر یکم کوشانشاه، او خود را «پادشاه بزرگ کوشان» خطاب کرده‌است.

سنگ‌نوشته شاپور یکم بر کعبه زرتشت

در هنگام فرمانروایی پیروز (در سال ۲۶۲ میلادی) بود که شاهنشاه ساسانی، شاپور یکم (حک. ۲۴۰–۲۷۰) سنگ‌نوشته شاپور یکم بر کعبه زرتشت را نگاشت. در سنگ‌نوشته، شاپور خود را فرمانروای چندین منطقه از جمله ساسانیان هند و کوشانشهر نام برده‌است:

... من، بغ شاپور، شاهنشاه ایران و انیران که چهر (نژاد) از ایزدان، پور مزدیسن، بغ اردشیر شاهنشاه ایران که چهر از ایزدان پورِ پور (نوه) بغ بابک شاه [است]. خداوندگار ایرانشهرم و [این] شهرها (کشورها) را دارم: پارس، پارت… هندوستان، کوشانشهر تا فراز به پیشاور و تا به کاش (کاشغر)، سغد و چاچستان

با این حال، به گفته رضاخانی، پادشاهی ساسانیان هند کمی بیش از اینکه تنها فرمانداران ساسانی باشند و وجود داشتن آن‌ها «به خوبی ادامه سامانه فرمانروایی اشکانی باشد که به عنوان یک شاخه یکپارچه، اما خودمختار، از خاندان سلطنتی ساسانی عمل می‌کند.» بنا به گفته تاریخ‌دان ریچارد پین، «شبه پادشاهی کوشانی-ساسانی از سوی شاهنشاهی ساسانی بر بلخ فرمانروایی می‌کرد.» در سال ۲۷۵، هرمز یکم کوشانشاه، پسر بهرام یکم (حک. ۲۷۱–۲۷۴) جانشین پیروز شد.

• ساسانیان هند
• کوشانشاهان

• Cribb, Joe (2018). Rienjang, Wannaporn; Stewart, Peter (eds.). Problems of Chronology in Gandhāran Art: Proceedings of the First International Workshop of the Gandhāra Connections Project, University of Oxford, 23rd-24th March, 2017. University of Oxford The Classical Art Research Centre Archaeopress. ISBN 978-1-78491-855-2.
• Cribb, Joe (2010). Alram, M. (ed.). "The Kidarites, the numismatic evidence.pdf". Coins, Art and Chronology Ii, Edited by M. Alram et al. Coins, Art and Chronology II: 91–146.
• Daryaee, Touraj; Rezakhani, Khodadad (2017). "The Sasanian Empire". In Daryaee, Touraj (ed.). King of the Seven Climes: A History of the Ancient Iranian World (3000 BCE - 651 CE). UCI Jordan Center for Persian Studies. pp. 1–236. ISBN 978-0-692-86440-1.
• Payne, Richard (2016). "The Making of Turan: The Fall and Transformation of the Iranian East in Late Antiquity". Journal of Late Antiquity. Baltimore: Johns Hopkins University Press. 9: 4–41. doi:10.1353/jla.2016.0011. S2CID 156673274.
• Rapp, Stephen H. (2014). The Sasanian World through Georgian Eyes: Caucasia and the Iranian Commonwealth in Late Antique Georgian Literature. London: Ashgate Publishing, Ltd. ISBN 978-1-4724-2552-2.
• Rezakhani, Khodadad (2017). "East Iran in Late Antiquity". ReOrienting the Sasanians: East Iran in Late Antiquity. Edinburgh University Press. pp. 1–256. ISBN 978-1-4744-0030-5. JSTOR 10.3366/j.ctt1g04zr8. (نیازمند ثبت‌نام)
• Rypka, Jan; Jahn, Karl (1968). History of Iranian literature (به انگلیسی). D. Reidel.
• Sastri, Nilakanta (1957). A Comprehensive History of India: The Mauryas & Satavahanas (به انگلیسی). Orient Longmans. p. 246.
• Vaissière, Étienne de La (2016). "Kushanshahs i. History". Encyclopaedia Iranica.
• Wiesehöfer, Joseph (1986). "Ardašīr I i. History". Encyclopaedia Iranica, Vol. II, Fasc. 4. pp. 371–376.