زاوه

بر پایه سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال ۱۳۹۰ جمعیت این روستا ۱٬۸۰۹ نفر (در ۵۱۹ خانوار) بوده‌است.

تنوع آب و هوایی روستای زاوه متنوع است به نحوی که آب و هوای تابستانی آن تحت تأثیر اقلیم گرم و خشک کویری و آب و هوای زمستان آن تأثیر گرفته از سیکلون‌های هوای سرد است.

اقتصاد روستای زاوه بر مبنای کشاورزی و دامپروری است. مجصولات اصلی این روستا زعفران و انگور است. آب این روستا در قدیم از قناتی به نام قنات امرآباد تأمین می‌شده‌است. همچنین فرت بافی و قالیبافی پیشه اکثر زنان این روستا بوده‌است که البته امروزه کمتر نشانی از این پیشه‌ها در روستای زاوه یافت می‌شود.

بر اساس باورهای افسانه‌ای ایرانیان بنای زاوه یا زو که نام امروزی آن تربت حیدریه می‌باشد در دوره پیشدادیان شاهنامه فردوسی وجود داشته و در آن زمان در این دیار پادشاه زو یا زوتهماسب با تورانیان مبارزه کرد.

بر اساس مطالعات تاریخی، اولین نشانه‌های زیست انسانی در زاوه به دوران ماقبل تاریخ بازمی‌گردد. پس از آن نیز زاوه یکی از آبادی‌های پر رونق در قلمرو پارتیان بوده‌است. در صحت این ادعا می‌توان گفت که بر اساس تواریخ، زاوه یکی از مناطقی بوده‌است که مورد لشکر کشی اعراب قرار گرفته‌است، که این خود دلیل خوبی بر قدمت و وجوداین شهر پیش از اسلام است. پس از حمله مغول، این منطقه نیز از تاخت و تاز مغولان مستثنی نشد. اما به روایت آثار تاریخی، مردم این ناحیه مقاومت بسیاری در مقابل مغولان داشته‌اند. قتل‌عام مردم زاوه از اولین قتل‌عام‌های مغول در ایران بوده‌است و مردمان شجاع زاوه اولین کسانی بودند که در نیشابور علیه مغولان ایستادند. تحت تأثیر این واقعه بود که مجیرالملک رخی و ضیاء زوزنی از وزرای خراسانی که خود از برخاستگان همین منطقه بودند که پس از حمله مغولان و شکست از آنها همانند دیگر شهرهای ایران تسلیم شدند. موید ثابتی در کتابی به نام تاریخ نیشابور تصویری از زاوه در این دوران را اینچنین به دست داده‌است:

قبل از حمله مغول ولایت زاوه، مرکز حکومت نشین جلگه قرائی بوده‌است و نیز نخستین شهری بود که به دست مغولان ویران، و مردم آن قتل‌عام شده‌اند.

طبق گفتهٔ یاقوت حموی تربت حیدریه یا همان زاوه یکی از آبادی‌های نیشابور بوده که از ۲۲۰ روستا تشکیل شده بود، یاقوت حموی زاوه را پیش از حمله مغول اینگونه توصیف کرده‌است:

زاوه بعد الواوالمفتوحه من رساتیق نیشابور، کورة من کورها مشتمل علی مأتین و عشرین قریه و قد حول من قراها الی الرخ و ربع الشامات و قصبتها، لبشیک.

و نیز در کتبی مانند حدودالعالم، مرآت البلدان، حبیب السیر، اخبار افراد بشر از این ولایت به آبادانی و رونق یاده شده و در تمامی این کتب بر ویران ساختن آن به دست مغول مطالبی موجود است. همچنین در سال ۷۴۳ هجری در این منطقه جنگی میان دولت شیعه مذهب سربداران و دولت سنی آل کورت درگرفت. این نبرد از آن رو که تأثیر سیاسی و ایدئولوژیکی گسترده‌ای در منطقه شرق کشور داشته‌است از اهمیت خاصی برخوردار است. جرقه جنگ زاوه قتل شیخ حسن جوری بود. از آثار تاریخی زاوه می‌توان به خانه ملا عباس تربتی اشاره کرد.

همچنین بر اساس آمار بنیاد شهید انقلاب اسلامی ۱۳ تن از اهالی روستای زاوه در جنگ ایران و عراق کشته شده‌اند.

وجه تسمیه زاوه نامعلوم است. زاوه را به نام شهر زو نیز نامیده‌اند. برخی از زاوه ای‌ها اعتقاد دارند زاوه همان سبای بلقیس است و اعتقاد به این دارند که سلیمان بن داوود تخت ملکه را از این منطقه به سرزمین بنی اسراییل برده‌است. احتمال دارد دلیل این اعتقاد افسانه‌ای این باشد که زاوه را زوه نیز می‌توان خواند که آهنگی نزدیک به سبا دارد. اما در اینکه زاوه را در دوره‌ای شهر زو می‌نامیده‌اند تردیدی نیست.

بیهقی در خصوص نام زاوه گفته‌است:

وجه تسمیهٔ آن به زاوه آن است که مدخل آن از سوی هر یک از شعبها مشتمل است بر ۲۲۰ قریه و بسیاری از قریه‌های آن به «رخ» و «ربعالشامات» تبدیل یافته و قصبهٔ آن بیشک است. ازاین جا است محمدبن احمدبن مثنی بن سعید زاوهی.

زاوه را در زمانی زاوه سنجان نیز می‌گفته‌اند. چنین است که حمدالله مستوفی در جایی از کتابش گفته‌است:

از مشهد تا زاوهٔ سنجان ۱۵ فرسنگ است و قطب الدین حیدر در زاوه است و شاه سنجان

• لغت‌نامه دهخدا: زاوه
• محمدرضا خسروی، جغرافیای تاریخی ولایت زاوه، مشهد، ۱۳۶۶

• شاهنامه فردوسی