جاجرم (ولایت)

جاجرم، یکی از ولایت‌های دوازده‌گانه ربع نیشابور خراسان؛ جاجرم، چنان‌که یاقوت حموی نوشته، سرزمینی است که در ناحیه میان نیشابور و جوین و جرجان قرار گرفته و از یک سو، به جوین و از سوی دیگر به جرجان می‌رسیده‌است. یاقوت حموی، این ولایت را دارای روستاهای بسیار، معرفی می‌کند و می‌نویسد بعضی از روستاها که بر روی کوه قرار دارند بر آزادوار، قصبه (شهر مرکزی) جوین، مشرف هستند.

شهر جاجرم

ولایت جاجرم، دارای شهری به همین نام است که در مسیر راه جرجان قرار گرفته؛ یاقوت حموی آن را با تعبیر «شهر زیبا» یاد می‌نماید و محمد مقدسی، شهر جاجرم را شهری بزرگ با بارو و مسجد جامعی زیبا توصیف کرده‌است. شهر قدیمی جاجرم، در مسیر جاده کهن فلات مرکزی ایران-خراسان قرار گرفته که ظاهراً از شاخه‌های جاده ابریشم به‌شمار می‌آمد و چنان‌که در فرهنگ انجمن‌آرای ناصری آمده‌است ظاهراً نام نخستین آن، «جای گرم» بوده‌است.

ولایت جاجرم، در کتاب تاریخ نیشابور الحاکم، ولایتی با روستاهای آبادان و بزرگان نامدار معرفی شده که گروهی از عالمان و دانشمندان در رشته‌های مختلف علمی به این ولایت منسوبند. در معجم‌البلدان، از ابوالقاسم عبدالعزیز بن عمر بن محمد جاجرمی (محدث؛ متوفی ۴۴۰ هجری)، ابراهیم بن محمد بن احمد بن اسماعیل بن ابواسحاق جاجرمی (فقیه و ساکن نیشابور) در شمار نامداران این ولایت یاد کرده‌است.

• «احسن‌التقاسیم فی معرفةالاقالیم»، تألیف ابوعبدالله محمد بن احمد مقدسی، ترجمه علینقی منزوی، تهران: شرکت مؤلفان و مترجمان ایران، ۱۳۶۱.
• «تاریخ نیشابور»، ابوعبدالله حاکم نیشابوری، ترجمه محمد بن حسین خلیفه نیشابوری، با مقدمه و تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: آگه، ۱۳۷۵.
• «حدود العالم من المشرق الی المغرب»، تحقیق یوسف الهادی، قاهره: دارالثقافیه، ۱۹۹۹م.
• «معجم‌البلدان»، شهاب‌الدین ابی‌عبدالله یاقوت بن عبدالله الحموی الرومی البغدادی، بیروت: دار صادر، ۱۹۷۷م.
• «فرهنگ انجمن آرای ناصری»، رضاقلی بن محمدهادی هدایت، چاپ سنگی تهران ۱۲۸۸، چاپ افست تهران، بی تا.