هشتمین سفر سندباد

سندباد با ملّاحانش از هفتمین سفر به زادگاهش بازمی‌گردد، ولی اهالیِ شهر نمی‌شناسندشان و ایشان را بازیگران و مطربان می‌گیرند. هزار سال از واپسین سفرِ سندباد گذشته و سفرهایش یک‌یک مجسّم می‌شود و کم‌کم حکایتِ سفرهای سندباد را می‌بینیم. سندباد تصادفاً نوفلِ بازرگان را از چنگِ دزدان رهانده و نوفل او را، که جوانی درمانده ولی نیرومند است، چون پسری در خانهٔ خویش برده. نوفل داراییِ خود را به سندباد می‌بخشد تا بر کشتی نشسته و کالا به بازرگانی برد. سندباد در سفرِ نخست دل به دخترِ خاقانِ چین می‌بازد. سفرِ دوّم را به خواستگاریِ دختر می‌رود، که اینک از بیماریِ ناگهانی مُرده. در سفرهای سپسین گردِ جهان در پیِ خوشبختی می‌گردد، همان پرسشی که دخترِ خاقان در سر داشت، تا به وطنِ جنگ‌زده به ارمغان آورد. در این سفرها کسی را سایه‌به‌سایه در تعقیبِ خویش می‌بیند. سفرِ هفتم را به تبعید می‌رود. و سفرِ هشتمِ سندباد سفرِ مرگ است.

این نمایشنامه تابستانِ ۱۳۴۳ به سفارشِ جعفر والی بر اساس نمایشنامهٔ کوتاهی به نامِ «سفر هشتم سندباد» از پرویز ناتل خانلری (چاپِ دی ماهِ ۱۳۳۱ در مجلّهٔ سخن با امضای مستعار «ا. ب.») نوشته شد. (در آن زمان نتوانستند پی‌برند که «سفر هشتم سندباد» کارِ کیست.) نمایشنامه در پاییزِ ۱۳۴۳ به صورتِ پلی کپی در شصت نسخه تکثیر شد تا در دسترسِ اهلِ نمایش باشد و احیاناً به نمایش درآید. ولی نمایشش دست نداد. کتابِ هشتمین سفر سندباد سالِ ۱۳۵۰ به وسیلهٔ انتشارات جوانه در تهران به چاپ رسید. سالِ ۱۳۵۷ نسخه بهتری را انتشارات روزبهان منتشر کرد. سال‌ها گذشت تا سرانجام خانلری در گفتگوهایی فاش کرد که نویسندهٔ «سفر هشتم سندباد» بوده است. در گفتگویی که متنش اندکی پس از مرگِ خانلری در سالِ ۱۳۶۹ در مجلّهٔ دنیای سخن چاپ شد خانلری ناخرسندی خود را از کسی که بی نام بردن از او نمایشنامه را «به اسم خودش چاپ کرد» به زبان آورده است – بی آن که نامی از بیضایی بَرَد.

نسخهٔ بازنگریسته‌ای از هشتمین سفر سندباد به سالِ ۱۳۸۲ در جلدِ یکُمِ دیوان نمایش چاپ شد. این نسخه سرانجام در زمستانِ ۱۳۹۸ باز به صورت کتابی جداگانه منتشر شد − به وسیلهٔ انتشارات روشنگران و مطالعات زنان.

محمّدعلی سپانلو و محمّد مختاری و محمّدرضا شفیعی کدکنی نیز کارهایی از تألیف و ترجمه با مایهٔ سندباد بحری دارند که پس از هشتمین سفر سندباد نوشته شده است. «السندباد فی رحلته الثامنة» کارِ خلیل حاوی و «رحل النهار» و «شهر سندباد» از بدر شاکر السیاب نیز به افسانهٔ سندباد می‌پردازد.

اولریش مارزلف ریشه‌های مستقیم پارسی داستان سندباد بحری را تا کتابِ مجمل التّواریخ و القصص پی‌گرفته است.

هشتمین سفر سندباد هیچ تمرین و اجرایی زیرِ نظرِ بیضایی نداشته است. در اسفندِ ۱۳۴۹ مجلّهٔ تماشا نوشت: «از بیضائی مدتها صحبت بود که «هشتمین سفر سندباد»ش را «رشیدی» و سپس «جوانمرد» می‌خواسته‌اند روی صحنه بیاورند و سرانجام هم نیاوردند.» نامه‌هایی از اسنادِ سالِ ۱۳۵۱ تالارِ ۲۵ شهریور هست که می‌گوید که این نمایش «توسّط گروه هنر ملی» آمادهٔ صحنه شده است. ولی سرانجام این متن به نمایشی زیرِ نظرِ بیضایی درنیامد. احتمالاً نخستین اجرای رسمی متن سه شب از ۱۶ تا ۲۸ آبانِ ۱۳۵۳ در مؤسّسات آموزشی فرح ذیل برنامه‌های جشن فرهنگ و هنر بوده است. سالِ ۱۳۵۷ هم یک نمایشِ تلویزیونی بر اساسش ضبط شد. بعدها، سالِ ۱۳۶۹، این نمایشنامه به زبانِ آلمانی در سوئیس به نمایش درآمد؛ و این نخستین اجرایش بیرون از ایران بوده است.

هشتمین سفر سندباد به قلمِ احمد کامیابی مسک به فرانسوی ترجمه شده و سالِ ۱۹۹۰ در انتشارات کامیابی مسک به چاپ رسیده است و به پرویز ناتل خانلری که همان سال درگذشت پیشکش شده است:

این نمایشنامه به زبان آلمانی نیز درآمده، به قلم ایزابل اشتومپل-حاتمی:

یک ترجمهٔ انگلیسی از این نمایشنامه نیز با نامِ The Eighth Voyage of Sindbad در امریکا به نمایش درآمده، ولی به صورت کتاب منتشر نشده است.

• «داستانِ سیاوخش»
• کوریولانوس
• موبی‌دیک
• بلندی‌های بادگیر
• روغن (نمایشنامه)
• اصحاب کهف (نمایشنامه)
• اولیس (شعر)
• ژاندارک (نمایشنامه)
• سیاوش (نمایشنامه)
• «خوان هشتم»
• آژانس شیشه‌ای
• دن خوان
• عمو حاجی

• − (۲۷ اسفند ۱۳۴۹). «هنرها و سال ۱۳۴۹: آیا سالی که گذشت برای هنرمندان ما سال باروری بود؟». تماشا (۱): ۴۵-۴۷ و ۵۷.
• − (فروردین و اردیبهشت ۱۳۷۰). «گاهشمار مختصر زندگی و آثار بهرام بیضایی». گزارش فیلم (۱۲): ۳۱.
• بیضایی، بهرام. دیوان نمایش/۱. تهران: روشنگران و مطالعات زنان. ۱۳۸۲.
• اسناد تماشاخانه › برنامه‌های تماشاخانه سنگلج از مهر ماه ۱۳۵۱
• آذرنگ، عبدالحسین؛ هیأت ویراستاران دانشنامه ایرانیکا، «KHANLARI, PARVIZ»، دانشنامهٔ ایرانیکا|وبسایت دانشنامهٔ ایرانیکا
• امجد، حمید (زمستان ۱۳۸۶). «بیضایی معاصر». سیمیا (۲): ۸۰-۷۱.
• امیرشاهی، مهشید (بهمن ۱۳۵۰). «هشتمین سفر سندباد». رودکی (۵): ۲۶.
• بیضایی، بهرام (۱۳۸۴). «هزار و یک شب، و ضحاک». کتاب ماه هنر (۷۹ و ۸۰): ۳۶-۳۰.
• پرتوی، نصرت؛ آل آقا، مرضیه (فروردین ۱۳۹۴). «زن، شعر همیشه‌ی آثار بیضایی». آزما (۱۰۹): ۱۸-۱۹.
• جوانمرد، عبّاس؛ عابد، ندا (خرداد ۱۳۹۳). «دیروز روی صحنه‌ی اکنون». آزما (۱۰۲): ۱۳-۲۲.
• خانلری، پرویز؛ موحّد دیلمقانی، خلیل؛ تفضّلی، احمد؛ طاهری، هوشنگ؛ تقی‌زاده، صفدر؛ مشیری، فریدون؛ نفیسی، محمود (مهر ۱۳۶۹). «هدایت یک تیپ منحصر به فرد بود». دنیای سخن (۳۴): ۱۰-۸.
• رضایی راد، محمد (۱۳۸۳). «نسبت واژگون». هنر (۶۱): ۵۵-۶۰.
• فنائیان، تاجبخش (۱۳۸۶). هنر نمایش در ایران (تا سال ۱۳۵۷). تهران: انتشارات دانشگاه تهران. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۰۳-۵۷۲۵-۵.
• معاونی، اکبر (۱۳۵۳). هفتمین جشن فرهنگ و هنر در سراسر کشور. تهران: چاپخانه وزارت فرهنگ و هنر.
• ن، ب. (بهمن ۱۳۵۰). «هشتمین سفر سندباد». زمان (۲۳): ۳۰.

• هشتمین سفر سندباد در کتابخانه باز
• Le Huitième voyage de Sindbad در کتابخانه باز