معبد آناهیتا (کنگاور)

آناهیتا فرشته و نگهبان آب و فراوانی و زیبایی و باروری در نزد ایرانیان دارای مقام بلند و ارجمندی بوده‌است. این بنا با ۶/۴ هکتار وسعت، بر پشته صخره‌ای و مشرف به دشت کنگاور ساخته شده‌است. «بقایای این پرستشگاه باشکوه که از بزرگترین بناهای سنگی در ایران است با بنایی چهار ضلعی مستطیل شکل در اندازه‌های ۲۰۹ در ۲۴۴ متر بر فراز تخت سنگ کم ارتفاع سیلیس آتشفشانی در شهر کنگاور در استان کرمانشاه قرار دارد. پرستشگاه آناهیتا نیز همچون بناهایی که بر بلندی ساخته شده‌اند برگرفته از شیوهٔ سکوسازی (صُفه سازی) است که در دشت ایران باب بوده و در دوره‌های پسین نیز بناهای مهم پرستشگاهی و برخی بناهای حکومتی روی سکو بنا می‌شده‌اند.» فراز این اثر تاریخی ردیفی از ستون‌های سنگی بر پا بوده که بلندای هر ستون ۵.۴۲ متر است. ورودی بنا به وسیلهٔ پلکان دو طرفه در جبههٔ جنوبی تعبیه شده و در جبههٔ شمال خاوری پلکان یک طرفه راه دسترسی به این مکان را ممکن ساخته‌است.

معدن‌های اله دانه، باغ ملی، چهل مران، قوره جیل، رستم‌آباد و هلال احمر از معدن‌های اصلی و مورد پژوهش قرار گرفته مورد استفاده برای استخراج سنگ برای این معبد هستند. معدن سنگ چهل مران در ۲ کیلومتری باختر این بنا قرار دارد و اکنون سنگ‌های نیمه تراش میان ستون و سنگ‌های نما در سطوح معدن از همان زمان باقی مانده‌است.

قدمت این بنا به دورهٔ اشکانی و ساسانی نسبت داده شده؛ نشانه‌ها و واژه‌های دوره ساسانی بر روی سنگ‌ها حکاکی گردیده‌است.

براساس گفته‌های پیرنیا، پلکان و معماری معبد آناهیتا در دورهٔ پارتی ساخته‌شده و در زمان ساسانیان بازسازی شده‌است. باستان‌شناسانی که معبد ناهید کنگاور را از لحاظ زمین‌شناسی و مقایسه‌های ابنای مختلف بررسی کرده‌اند، می‌گویند عناصر موجود در آن مربوط به دوران هخامنشی است.

• پلکان دو طرفه: مهم‌ترین عنصر این بنا است که در ۱۵۴ متر به صورت دوطرفه به دیوار جنوبی معبد تکیه داده‌شده‌است.
• حجاری ستون‌ها و اجزای آن‌ها: ستون‌ها از طرح دریک تأثیر پذیرفته‌است اما علاوه‌بر آن از معماری باستانی منطقهٔ آذربایجان- کردستان نیز بهره گرفته‌است.
• عاری از تندیس: معبد ناهید، هیچ بت یا مجسمه‌ای ندارد و تنها مظاهر ذهنی از آناهیتا در نظر گرفته شده‌است.

گیرشمن هنر و معماری پارت‌ها را به ۳ دسته تقسیم می‌کند:

• هنر صد درصد ایرانی
• هنر یونانی و ایرانی
• هنر یونانی (هلنی)

وی معتقد است معبد ناهید متعلق به دستهٔ دوم است و دارای طرح غربی است. این معبد حدود ۲۰۰ سال قبل از میلاد ساخته شده و در سازهٔ اصلی آن قطعات سنگی همانند تخت جمشید استفاده شده‌است؛ اما با سرستون‌هایی همانند سبک دوریک. براساس چشمه‌هایی که از بالای معبد جاری است می‌توان احتمال داد مربوط به دوران سلوکی و تأثیر پذیرفته از آن است اما سبک ستون‌ها، اندازه و معماری آن‌ها این احتمال را رد می‌کند. معبد کنگاور محوری چهار گوش است به ابعاد ۲۱۰×۲۸ متر، در جبهٔ جنوبی دیواری ایجاد شده به قطر ۱۸/۵ متر و دارای ۲۴ ستون نسبتاً مساوی است. در دو طرف پلکانی دارد به طول ۳۰ متر. در این باره باید گفت در مکان‌هایی همانند نیایشگاه‌ها یا کاخ‌های پذیرایی که باید دید انسان همواره به یک سمت باشد از تقارن بهره برده‌اند. در رابطه با کاربرد این بنا نظریات مختلفی وجود دارد؛ عده‌ای معتقداند این بنا تنها برای شکار و تفریح بوده و تعدادی دیگر آن را «دسکره» می‌نامند و می‌گویند پادشاهان، معدودی از مهمانان خود را در این مکان می‌پذیرفتند و البته گاهی نیز برای خوش‌گذرانی و شکار مورد استفاده قرار می‌گرفته‌است؛ همانند دسکرهٔ جبلیه کرمان، هارونیه طوس و خواجه ربیع مشهد و با خشک شدن باغ و بوستان پیرامونشان به مرور چیزی جز یک ویرانه از آن‌ها باقی نمانده‌است.

در تابستان سال ۱۳۴۷ برای نخستین بار هیئتی به سرپرستی سیف‌الله کامبخش‌فرد در تپهٔ ناهید کنگاور به کاوش‌های باستان‌شناسی پرداخت. پس از بررسی‌های اولیه مشخص شد که از مجموع تپه، تقریباً حدود پنجاه و سه هزار متر مربع به بنای تاریخی اختصاص دارد که به جز چند سر ستون شکسته و تعدادی حجاری‌های پراکنده در کنار کوره‌های آهک پزی که چند سال قبل از آن تعطیل شده بود چیز دیگری مشهود نیست، با این حساب مجموعهٔ معماری در زیر محله‌ها مدفون بود. اعضای هیئت عکس هوایی کنگاور را که در سال ۱۹۳۲ میلادی به وسیلهٔ اریش فریدریش اشمیت تهیه شده بود، پس از تعبیر و تفسیر و یافتن گرته و اثری از امتداد ابهام‌آمیز دیوار و صفهٔ تاریخی مدفون، مورد استفاده قرار داد و موفق گردید بخشی از دیوار شرقی را در آن تشخیص داده و پس از کاوش، آن قسمت از صفه را از خاک ایام آزاد نماید. (این فاز سه ماه طول کشید) کاوش از ناحیه آزاد محله، از شصت متری منتهی‌الیه جنوب شرقی تپه، در شش ترانشهٔ ده متری آغاز گردید. در این محوطه که قبلاً هیچ اثری در روی خاک قابل رویت نبود، دفعتاً پس از چند روز حفاری، حجاری‌های فراوانی چهره از حجاب خاک گشود و عرض و طول خود را عیان ساخت. در هر ترانشه پس از سه ماه کار و فعالیت دو ستون قطور و منضمات آن‌ها که عبارت از ته ستون، سرستون، گیلویی و حجاری‌های نمای دیوار بود رخ نموده و در این شصت متر طول، دوازده ستون سالم و چند تایی شکسته از خاک بیرون آورده شد. از دوازده ستون، نه ستون سالم سه ستون نیمه سالم و به همین ترتیب اجزاء دیگر.

در این مرحله توانسته بودند ضخامت دیوار ستون دار، تعداد ستون‌ها، فواصل آن‌ها از یکدیگر، قطر، پیرامون و سایر ابعاد و اندازه‌ها را به‌طور نه چندان دقیق ولی در هر حال فارغ از تصور و تخمین تعیین نموده و با تهیهٔ تعدادی عکس، سند و اشیاء کشف شده از جمله چندین تابوت سفالین و گوشواره‌های طلا و سکه‌هایی از دوران تاریخی که در زیر سر اجساد، داخل تابوت‌ها و مقبره‌ها یافت شده بودند، در مجموع گزارش نسبتاً قانع‌کننده‌ای را فراهم آورند که بر اساس واقعیات تنظیم شده بود.

سپس امر خرید و کار تخریب و زدودن خانه‌ها، مساکن، محله‌ها، معابر و دکاکین قریه‌ای که کاملاً روی معماری تاریخی نیایشگاه آناهیتا را پوشانده و در بین مردم منطقه به محلهٔ «گچ کن» معروف بود، وارد مراحل عملی و جدی گردید و پا به پای آن کاوش‌های باستان‌شناسی نیز ادامه یافت.

کم‌کم و در فصول مختلف پژوهش و بررسی، مردم قریهٔ گچ کن در خانه‌های جدید ماوی گزیدند و بیغوله‌های خشت و گلی تخریب و عملیات شناسایی و کاوش ادامه داده شد تا بالاخره مساحتی بالغ بر پنجاه و پنج هزار متر مربع به‌طور کلی تخلیه و بنای تاریخی و حریم آن کاملاً معین و مشخص گردید.

با آغاز فعالیت‌های هیئت کاوش نیایشگاه آناهیتا در سال ۱۳۴۷ و پس از خرید و تخریب منازل مسکونی بالای تپه و اطراف آن نقشه و موقعیت مکانی این بنای تاریخی تهیه گردید. بنای معروف به نیایشگاه آناهیتا در مرکز شهر کنگاور و بر سر راه امروزی همدان – کرمانشاه واقع شده‌است. این بنا بروی تپه طبیعی با حداکثر ارتفاع ۳۲ متر نسبت به زمین‌های اطراف ساخته شده‌است. در گوشهٔ شمال‌غرب این بنا امامزاده و مسجدی برپاست.

معبد آناهیتا بر سر راهی پراهمیت قرار گرفته که در زمان هخامنشیان با نام راه شاهی، در دورۀ اشکانیان با نام جاده ابریشم، در دورۀ ساسانیان با عنوان شاهراه ارتباطی شرق به غرب و در دورۀ اسلامی میانه با عنوان جادۀ بزرگ خراسان شناخته می‌شده‌است. در عکس‌هایی که اریش فریدریش اشمیت باستان‌شناس آمریکایی در فاصلۀ سال‌های ۱۹۳۴ تا ۱۹۳۶ در قالب پروژه‌ای با عنوان پرواز بر فراز شهرهای باستانی ایران از معبد آناهیتا گرفته، مشخص است که راهی که در آن زمان دو شهر امروزی همدان و کرمانشاه را به یکدیگر متصل می کرده، از جنوب معبد آناهیتا عبور می‌کرده‌است. با توجه به اینکه معبد آناهیتا بر روی صخره‌ای بلند و در بالادست دشت کنگاور واقع شده که در گذشته زمین کشاورزی و جلگه‌ای بسیار پرآب و باتلاقی بوده، بنابراین امکان عبور جادۀ‌ مزبور از محل جلگۀ دشت کنگاور وجود نداشته و راه شاهی می‌باید از جنوب معبد و از روی پشته‌ای صخره‌ای عبور کرده باشد؛ بنابراین این احتمال مطرح شده که راه موجود در این عکس‌ها همان راه تاریخی شاهی و ابریشم باشد،‌ اما اثبات این امر نیازمند تحقیقات ژئوفیزیکی است و در این راستا قرار است که پژوهشگران دانشگاه ساپینزای رم در ماه شهریور ۱۴۰۱ به کرمانشاه آمده و تحقیقات در این رابطه را آغاز کنند.

در ۱۴ مهر ۱۴۰۱ مدیر پایگاه ملی معبد تاریخی آناهیتا از آغاز ساخت موزۀ باستان‌شناسی معبد آناهیتا طی نیم‌سال دوم ۱۴۰۱ خبر داد. به گفتۀ وی این موزه شامل یک سالن معرفی، سالن نمایش مجهز به مدرن‌ترین دستگاه‌ها به منظور ارائۀ نمایش‌ها به شکل سه‌بعدی به همراه نور و صدا، سالن انتظار و بخش‌های دیگر خواهد بود و در طبقۀ دوم ساختمان اداری این معبد راه‌اندازی خواهد شد. به گفتۀ‌ وی در این موزه اشیای کشف شده در محوطۀ معبد آناهیتا شامل ۱۰۰ قلم شیء تاریخی از قبیل اشیای سفالی مربوط به دوره‌های اشکانی، ساسانی و اسلامی که هم اکنون در موزه ملی ایران نگهداری می شوند، به نمایش گذاشته خواهدشد.

در آذر ۱۴۰۱ مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان کرمانشاه از برنامه‌ریزی برای تبدیل معبد آناهیتا به سایت‌موزه خبر داد.

• معبد آناهیتا (بیشاپور)

• آشنایی با معبد آناهیتای کنگاور - کرمانشاه همشهری آنلاین
• شبیه‌سازی و انیمیشن معبد آناهیتا https://damselfly3d.com/architectural-animation/?lang=fa#!gallery-5-3092

• معبد آناهیتا کنگاور؛ دکتر سیف‌الله کامبخش‌فرد؛ انتشارات سازمان میراث فرهنگی؛ چاپ اول؛ ۱۳۷۴
• آناهیتا و ایزدبانوان دیگر در اسطوره‌ها و باورهای ایرانیان، رضا طاهری، نشر فروهر
• پژوهشی در معادن سنگ آناهیتا، فرهاد نظری، سعید دوستانی، ۱۳۸۳