نظم«نظم» در لغت به معنای آراستن، بر پا داشتن، ترتیب دادن کار و... [۱]
صفی‌پور، بدالرحیم بن عبدالکریم، منتهی الارب، واژه نظم.
و در اصطلاح نظامی به معنای پیروی کامل از دستورهای نظامی است. [۲]
معین، محمد، فرهنگ معین، واژه نظم.
انضباط نیز به معنای نظم و انتظام، ترتیب و درستی، عدم هرج و مرج، سامان‌پذیری و آراستگی است. [۳]
دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، واژه انضباط.
۱ - نظم در آفرینشآفرینش بر اساس نظم استوار است و در دستگاه خلقت، هر پدیده‌ای جای خاصی دارد و ماموریت و کار ویژه‌ای به عهده دارد. کرات آسمانی در مدار معیّنی حرکت می‌کنند، فصول سال و گذشت شب و روز نظم خاصی دارد و خلقت اشیا از اندازه، حدّ و میزان خاصی برخوردار است. خداوند می‌فرماید: «اِنَّا کُلَّ شَیْ‌ءٍ خَلَقْناهُ بِقَدَرٍ؛ ما هر چیزی را به اندازه (و روی حساب) آفریدیم.» حکمت خداوندی در هر چیز تجلّی یافته و موجودات عالم نیز روی حساب و نظم دقیق و نیز بر اساس هدف معیّنی قدم به عرصه هستی نهاده‌اند. جهان چون خط و خال و چشم و ابروست•••••• که هر چیزی بجای خویش نیکوست نظم شگفت و محیرالعقولی که در همه مخلوقات، حرکت سیاّره‌ها و ستارگان، گیاهان، موجودات دریایی و صحرایی، بدن انسان، گردش خون و... وجود دارد، همه و همه معلول تدبیر خداوند حکیم، مدبّر و تواناست. ۲ - اهمیت نظم در زندگیخدای توانا و حکیمی که نظم را در دستگاه پهناور و عظیم خلقت قرار داده است، همین نظم را در زندگی انسان‌ها و روابط اجتماعی آنان می‌پسندد. از این‌رو، شایسته است که انسان در زندگی فردی و اجتماعی خویش، نظم و ترتیب و تدبیر در امور را مراعات کند؛ زیرا به گفته روانشاسان: «احتیاج به نظم و ترتیب، جزء احتیاجات اساسی روانی محسوب می‌گردد، رنگ و شکل و خاصی به زندگی می‌دهد، افراد میل دارند زندگی فردی و جمعی خود را تحت نظم و قاعده مشخصی در آورند.» [۵]
شریعت‌مداری، علی، مقدمه روانشناسی، ص۱۴۹.
نگاهی گذرا به حجم زیاد کتاب‌های قوانین و مقررات و بودجه‌های هنگفتی که صرف قانون‌گذاری و تنظیم آنها می‌شود و اهمیتی که همه ملل جهان به آنها می‌دهند ضرورت و لزوم نظم فردی و اجتماعی را در زندگی بشر آشکار می‌سازد. اسلام نیز به عنوان دین جهانی و کامل به نظم و برنامه‌ریزی در زندگی اهمیت فراوان داده و به پیروان خویش سفارش کرده که تمام کارهای خود را طبق قانون و به صورت منظم انجام دهند و از بی‌برنامگی بپرهیزند. چرا که تمام احکام اسلامی؛ واجبات، مستحبات، محرّمات، مکروهات و... در این راستا و در جهت برنامه دقیق و منظم دادن به مسلمانان قرار داده شده که آنان را تحت نظم خاصّی در آورد. در دنیای کنونی نیز حرکت قطارها، هواپیماها، ساعات کار ادارات و کارخانجات و... روی نظم خاصی و با دقیقه و ثانیه سنجیده می‌شود و با ورود کامپیوتر در عرصه زندگی نظم و ترتیب دقیق‌تر و بهتر صورت می‌گیرد و می‌توان گفت امروزه منظّم زندگی کردن جزء ضروریات زندگی بشر شده و مورد پسند عقل و دین است و اگر بخواهیم خود را از دایره نظم که امروزه همه جامعه‌ها را تا حدّ زیادی فرا گرفته و احاطه کرده، خارج کنیم، با مشکلات زیادی رو‌به‌رو می‌شویم. ۳ - نظم در قرآنبخش عظیمی از دستورات و سفارشات قرآن کریم در راستای تنظیم اندیشه و اعمال انسان است. امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) می‌فرماید: «الا انّ فیه علم ما یاتی و الحدیث عن الماضی و دواء دائکم و نظم ما بینکم؛ آگاه باشید که آگاهی از آینده، خبر از گذشته، داروی درد (نادانی و گمراهی) و نظم و ترتیب زندگی روزمرّه شما در قرآن (آمده) است.» بیان قرآن کریم را درباره نظم می‌توان به دو بخش تقسیم کرد: ۳.۱ - نظم در تکوینقرآن در این بخش، نظم حاکم بر جهان آفرینش را تشریح کرده و به انسان‌ها سفارش می‌کند که درباره آن بیندیشند. تا به طرّاح زبردست آن (خدای تعالی) پی ببرند و در این راستا، گاه از فرود آمدن باران و رویش گیاهان یاد می‌کند و گاهی از عظمت آسمان، کوه‌ها و دریاها سخن می‌گوید. زمانی شگفتی‌های آفرینش موجودات و از جمله انسان را تذکر می‌دهد و در بسیاری از مواقع نیز آمد و شد شب و روز، فراوانی پدیده‌های هستی و بی‌شماری نعمت‌های الهی را در لا‌به‌لای آیات بیان می‌کند و انسان را به تفکر در نظم شگفت آور آن وا می‌دارد. به عنوان نمونه می‌فرماید: «اِنَّ فِی خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْاَرْضِ وَ اخْتِلافِ اللَّیْلِ وَ النَّهارِ لآیاتٍ لِاُولِی الْاَلْبابِ؛ همانا در آفرینش آسمان‌ها و زمین و آمد و شد و شب و روز، نشانه‌هایی برای خردمندان است.» ۳.۲ - نظم در تشریعهمه آیاتی که درباره قوانین و مقررات الهی نازل شده، برقرار کننده نظم و برنامه در زندگی فردی و اجتماعی مسلمانان است. با این بیان، قرآن همواره پیروان خویش را به داشتن یک برنامه صحیح و منظّم دعوت می‌کند و خواستار آن است که مسلمانان در زندگی به اصول و مقررات الهی پای‌بند بوده، طبق برنامه‌ای که خدا برای آنان تنظیم کرده، زندگی کنند و هیچ‌گاه از حدود الهی گام فراتر ننهند. چرا که: «مَنْ یَتَعَدَّ حُدُودَ اللَّهِ فَاُولئِکَ هُمُ الظَّالِمُونَ؛ آنان که از حدود الهی تجاوز کنند، همانان ستمکارانند.» از این‌رو، می‌توان گفت یکی از اهداف مهمّ پیامبران الهی، تنظیم برنامه زندگی انسان‌ها در تمام ابعاد آن بوده و در صدد بودند تا جامعه طبق برنامه تنظیمی از جانب پروردگار به زندگی خویش ادامه دهد و از آن تخطّی نکند. به عنوان مثال قرآن برای انجام عبادت‌های اسلامی وقت و برنامه‌ای تنظیم کرده، تا همه مسلمانان در آن وقت معین به عبادت بپردازند. چنان‌که برای روزه گرفتن، ماه مبارک رمضان را معلوم کرده و ابتداء و انتهای روزه هر روز را معلوم کرده است و می‌فرماید: «... کُلُوا وَ اشْرَبُوا حَتَّی یَتَبَیَّنَ لَکُمُ الْخَیْطُ الْاَبْیَضُ مِنَ الْخَیْطِ الْاَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ ثُمَّ اَتِمُّوا الصِّیامَ اِلَی اللَّیْلِ؛ بخورید و بیاشامید تا رشته روشن صبحدم در تاریکی شب آشکار شود و روزه را به شب برسانید.» و در جای دیگر افرادی را که در امور اجتماعی خود، منظم و هماهنگ و با اجازه رهبری عمل می‌کنند، در زمره مؤمنان قرار داده و آنان را چنین می‌ستاید: «اِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ اِذا کانُوا مَعَهُ عَلی اَمْرٍ جامِعٍ لَمْ یَذْهَبُوا حَتَّی یَسْتَاْذِنُوهُ؛ مؤمنان کسانی هستند که به خدا و پیامبرش ایمان آورده‌اند و چون با پیامبر در کاری همگانی باشند، تا از او رخصت نطلبیده‌اند نباید بروند.» در آیه‌ای دیگر نیز، رزمندگان راهش را که منظم، محکم و استوار وارد پیکار می‌شوند، مورد محبت خود قرارداده، می‌فرماید: «اِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الَّذِینَ یُقاتِلُونَ فِی سَبِیلِهِ صَفًّا کَاَنَّهُمْ بُنْیانٌ مَرْصُوصٌ؛ خداوند دوست دارد کسانی را که در راه او در صفی، همانند دیواری که اجزایش را با سرب به هم پیوند داده باشند، می‌جنگند.» ۴ - نظم در روایاتنظم و انضباط در روایات اسلامی نیز مورد تاکید قرار گرفته است. به عنوان نمونه، امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) که بارها نتایج زیانبار بی‌نظمی و تشتّت را در فکر و عمل مسلمانان دیده بود، در بستر شهادت و در آخرین پیامش، فرزندان خود و مسلمانان را به تقوای الهی و نظم در کارها فراخوانده، می‌فرماید: «اوصیکما و جمیع اهلی و ولدی و من بلغه کتابی بتقوی الله و نظم امرکم؛ شما را (ای حسن و حسین) و همه خانواده و فرزندانم و هر کس را که نوشته من به او می‌رسد، به تقوای الهی و نظم در کارهایتان سفارش می‌کنم.» و در عهدنامه مالک اشتر رعایت نظم را با عباراتی دیگر این‌چنین سفارش می‌کند: «... اِیَّاکَ وَ الْعَجَلَةَ بِالْاُمُورِ قَبْلَ اَوَانِهَا اَوِ التَّسَقُّطَ فِیهَا عِنْدَ اِمْکَانِهَا اَوِ اللَّجَاجَةَ فِیهَا اِذَا تَنَکَّرَتْ اَوِ الْوَهْنَ عَنْهَا اِذَا اسْتَوْضَحَتْ فَضَعْ کُلَّ اَمْر مَوْضِعَهُ وَ اَوْقِعْ کُلَّ اَمْر مَوْقِعَهُ؛ از عجله در مورد کارهایی که وقتشان نرسیده، یا سستی در کارهایی که امکان عمل آن فراهم شده، یا لجاجت در اموری که مبهم است، یا سستی در کارها هنگامی که واضح و روشن است، برحذر باش! و هر امری را در جای خویش و هر کاری را به موقع خود انجام بده.» ۵ - موارد نظمبرای نظم مواردی ذکر شده است: ۵.۱ - نظم در اوقات شبانهروزنظم در زندگی یک مسلمان بر محور عبادت خدا ـ که هدف از زندگی است ـ پدید می‌آید. یک مسلمان هنگام اذان صبح برای نماز بر می‌خیزد و پس از نماز به تلاوت آیاتی از قرآن می‌پردازد، سپس اقدام به ورزش مناسب یا مختصری استراحت، پس از صرف صبحانه به کار روزانه می‌پردازد، نزدیک اذان ظهر دست از کار برداشته برای نماز ظهر و سپس عصر آماده می‌شود، پس از نماز به صرف غذا و مقداری استراحت پرداخته، دوباره کار را آغاز می‌کند، نماز مغرب و عشا را به موقع ادا کرده و پس از دیدار با دوستان، بستگان، گفتگو با خانواده، یا هر تفریح و جلسه مشروع دیگر وقتی به خواب می‌رود که بتواند نماز صبح خود را سر وقت بخواند. این است که معنای سخن حضرت موسی بن جعفر (علیه‌السّلام) که به پیروانش سفارش می‌کند: «بکوشید که اوقات خود را چهار قسمت کنید: بخشی برای مناجات با خدا، دیگری برای امرار معاش، سوّم برای معاشرت با برادران و معتمدانی که عیوبتان را به شما می‌گویند و قلباً به شما اخلاص دارند. چهارم برای لذّت‌ها و کامیابی‌های مشروع. با این بخش (چهارم) است که بر سه بخش دیگر نیرو می‌گیرید.» [۱۴]
ابن‌شعبه، حسن بن علی، تحف العقول، ص۳۰۲، بیروت.
۵.۲ - نظم فکریاگر انسان زندگی خود را طبق بینش اسلامی نظم بدهد و بکوشد گفتار، رفتار و حرکاتش منظم و مطابق برنامه دقیق اسلام باشد، نظم فکری پیدا می‌کند و هیچ‌گاه دچار تزلزل فکری و عقیدتی نمی‌شود. حضرت امام خمینی (رحمة‌الله‌علیه) در این‌باره می‌فرماید: «اگر در زندگی‌مان، در رفتار و حرکاتمان نظم بدهیم، فکرمان هم بالطبع نظم می‌گیرد، وقتی فکر نظم گرفت، یقیناً از آن نظم فکری الهی هم برخوردار خواهد شد.» [۱۵]
وجدانی، مصطفی، سرگذشت‌های ویژه از زندگی حضرت امام خمینی (رحمة‌الله‌علیه)، ج۴، ص۱۲۱.
۵.۳ - نظم در مصرفنظم در مصرف به معنای داشتن حساب و برنامه دقیق در دخل و خرج‌ها و مصرف‌هاست که در این امور، اعتدال را رعایت کرده و از زیاده‌روی و اسراف بپرهیزند. چنان‌که قرآن کریم بندگان خوب خود را این‌گونه می‌ستاید: «وَ الَّذِینَ اِذا اَنْفَقُوا لَمْ یُسْرِفُوا وَ لَمْ یَقْتُرُوا وَ کانَ بَیْنَ ذلِکَ قَواماً؛ (بندگان خدای رحمان) کسانی هستند که هرگاه انفاق (هزینه) کنند نه اسراف کنند و نه تقتیر (دست خشکی) و (هزینه زندگی آنان) بین این دو در شرایط متعادل است.» ۵.۴ - نظم در امور نظامیپایبندی به نظم و انضباط بویژه در امور نظامی از اهمیت بالاتری برخوردار است. یک نیروی نظامی باید در کیفیت پوشیدن لباس نظامی، سر وقت حضور یافتن در محل کار، به غیر کار موظّف نپرداختن مقیّد باشد، برای دفاع از اسلام و میهن اسلامی آمادگی کامل داشته باشد، سلسله مراتب نظامی را رعایت کند. احترام مقامات مافوق خود را نگه دارد، در برخورد با همکاران همردیف و... منظم و منضبط باشد. تفصیل بیشتر این بخش در درس آینده می‌آید. ۶ - پانویس
۷ - منبعسایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «نظم و انضباط»، تاریخ بازیابی ۹۶/۴/۲۶. رده‌های این صفحه : اخلاق اجتماعی | اخلاق فردی | اصطلاحات اخلاقی | مقالات اندیشه قم | ویژگی های مومنان
|