نادیا مفتونی

نادیا مفتونی در سال ۱۳۴۴ در تهران به دنیا آمد. پدر و مادرش در محله دردشت نارمک، خیابان مهر ساکن بودند. او از نخستین تحصیل‌کردگان دبیرستان استعدادهای درخشان تهران (سمپاد) بود. وی در سال ۶۲ در کنکور شرکت کرده و با کسب رتبه ۲۴ در رشته فیزیک کاربردی دانشگاه صنعتی شریف قبول می‌شود.

مفتونی هنگام تحصیل در دانشگاه صنعتی شریف در نمایشنامه‌نویسی هم دستی داشت و در کارهای فرهنگی دانشگاه فعالیت می‌کرد. روزی یکی از دوستانش به او می‌گوید که از طرف جهاد دانشگاهی فردی به دانشگاه آمده که در کارهای هنری بویژه نمایشنامه‌نویسی استاد است و اگر می‌خواهی می‌توانی نمایشنامه‌ات را برای کسب نظر به او بدهی. با شنیدن این خبر مفتونی نمایشنامه را پیش آن استاد می‌برد. این استاد کسی نبود جز حسین نوری که در آن زمان بر روی ویلچر می‌نشست. بعد از این جلسه این دو نفر در جلسه دیگری همدیگر را می‌بینند و مفتونی، طبق گفته خودش، عاشق او شده و برخلاف روال معمول، او از نوری خواستگاری می‌کند و بعد از مدتی در سال ۶۳ با وجود مخالفت اطرافیان به عقد هم در می‌آیند. مفتونی بعد از ازدواج، درسش را در دانشگاه صنعتی شریف رها کرده و به همراه نوری راهی محل سکونت او در تربت جام می‌شود. آنها مدت هفت سال در تربت جام زندگی می‌کنند. در آن سال‌ها دو فرزندشان یعنی ابوالفضل و محمود به دنیا می‌آیند. نادیا مفتونی هم نقاش است و نقاشی را پس از ازدواج از همسر خود آموخته‌است. او در همان سال‌ها نمایشنامه‌ای را تحت عنوان مار زنگی می‌نویسد که نوری آن را کارگردانی کرده و به صحنه می‌برد. این نمایشنامه در همان زمان در جشنواره ۱۷ شهریور اثر برگزیده شد. همچنین آنها در تولید برنامه‌های رادیویی و تلویزیونی، کارهای مختلفی را در آنجا انجام می‌دهند.

شعر خواستگاری

هفدهم اسفندماه ۱۳۹۳ در جلسه‌ای با حضور محمدعلی معلم دامغانی، نوری خاطره‌ای را از رد و بدل شدن یک شعر میان خود و مفتونی، همسر آینده‌اش در سال ۶۳ تعریف کرد: «زمانی که همسر بنده از من خواستگاری کرد، من سجده شکر به جا آوردم، با این حال پیش خود گفتم که تو چه حقی داری این دختر نمونه دانشگاه شریف با این حسن و جمال را اذیت و درگیر مشکلات خود کنی؟ مانده بودم چه بگویم که چند مصرع شعر گفتم و از ایشان خواستم که آن را کامل کنند و ایشان هم فی البداهه به بهترین نحو آن را کامل کردند.» نوری در این جلسه این اشعار را قرائت کرد و همسرش نیز مصرع دوم آن را خواند و اشک شوق از دیدگان حضار و همین‌طور استاد معلم دامغانی روان شد.

نوری: زورق مضروب جسمم بسته جان شما\ مفتونی: بادبان جان من برپا به ایمان شما\ نوری: همسفر با من چرایید اندرین دریای درد؟ \ مفتونی: درد شعر عاشقان و عشق درمان شما\ نوری: صد بلا باشد در این ره باز تردیدی کنید… \ مفتونی: کربلا مَهرم بود، هستم به پیمان شما (اشاره به مَهریه مفتونی که یک مُهر کربلا است)\ نوری: گر برد موج فنا بی‌رحم در گردابتان؟... \ مفتونی: در فنای فی‌الله‌ام دامانِ رحمان شما\ نوری: چون هنرمندم شریکم گشته‌ای در این مسیر؟ \ مفتونی: از میان صد هنر احسن به ایمان شما\ نوری: از کجا دانید خواهان چه هستم در نهان؟ \ مفتونی: آنکه گوید راز من گوید ز پنهان شما.

تفسیر از ازدواج با نوری

مفتونی دربارهٔ تصمیم ازدواج با نوری بیان داشته که این انتخاب را نوعی ایثار نمی‌بیند: "انسان وقتی می‌خواهد ایثار کند مثل این است که می‌خواهد کار مشکل و طاقت‌فرسایی را انجام دهد. من برای این می‌گویم ایثار نکرده‌ام که مرارت و سختی حس نکرده‌ام. الان هم مشکلی احساس نمی‌کنم. من از چیزی نگذشته‌ام. به همین دلیل کاری که من کردم ایثار نبود، مثل هر وصلت دیگری؛ فقط جذب شخصیت آقای نوری شدم. دیگر اینکه کسی که ایثار می‌کند در دلش از خدا توقع اجر دارد ولی من توقع هیچ اجری ندارم چون فشاری را تحمل نمی‌کنم. زندگی روزمره ما اینقدر مستحکم و خوب است که هیچ چیز آن را برهم نمی‌زند. حتی دوستان به ما مراجعه می‌کنند تا مشکلاتشان را حل کنیم. آیا خوشبخت‌تر از این کسی هست؟"

ادامه تحصیل

مفتونی چند سال بعد از ازدواج و بزرگ‌تر شدن دو فرزندش به اصرار همسرش در کنکور سراسری سال ۷۸ شرکت می‌کند. او به عنوان دانشجوی ممتاز دانشگاه تهران در مدت سه سال دوره کارشناسی، در مدت یک سال دوره کارشناسی ارشد و در مدت سه سال هم دوره دکتری تخصصی را به پایان می‌رساند و مدتی بعد به عضویت هیئت علمی این دانشگاه درمی‌آید.

فلسفه نادیا مفتونی بیشتر با تمرکز او بر آثار ابونصر فارابی و بازخوانی ابعاد مختلف دیدگاه‌های او شناخته می‌شود. آثار اولیه او به استخراج، تحلیل و تبیین فلسفه هنر فارابی می پردازد. بخشی از این مطالب ناظر به جایگاه هنرمندان در مدینه فاضله و نقش کلیدی آن‌ها در ساختار اجتماعیِ آن است. بخش دیگر که به نوعی نسبت هنر با قوای خیالی انسان است متمرکز بر تأثیرپذیری عموم مردم از خیال و در نتیجه تأثیرپذیری ایشان از آثار هنری است. تا پیش از مفتونی توجه به فلسفه هنر نزد فلاسفه مسلمان به گونه‌ای بود که بیشتر به نکاتی از ابن سینا و غزالی در این زمینه اشاره می‌شد و نگاه قابل توجهی به فارابی وجود نداشت، اما مقالات و کتاب‌های مفتونی باب جدیدی از مطالعات فلسفه هنر اسلامی را با توجه به فارابی گشود. مفتونی نکات دیگری را هم از مباحث خیال فارابی استخراج کرده که برخی از آن‌ها نشان از نگاه عمیق فارابی به پیچیدگی‌های ساحت خیال در وجود انسان دارد. از جمله این که فارابی قائل است تفاوت شرایع و آیین‌ها ناشی از تکثری است که به سبب گوناگون شدن محاکیات در روند محاکات معقول به مخیل و محسوس پیش می‌آید. در نتیجه فارابی جایگاه شاخصی برای تأثیری که خیال در عالم واقع بر جای می‌گذارد قائل است و برای خوانش مصادیق بیرونی، به عالم درون و فرایندی که در قوای نفس طی می‌شود توجه می‌کند. تأثیرات این رویکرد مفتونی و توجه جدیدی که به فارابی و اسلاف او جلب کرده بود محدود به ایران نماند و با توجه به تألیفات انگلیسی مفتونی توجه متفکران غربی را هم به این مباحث جلب کرد. تا جایی که اسلاوی ژیژِک فیلسوف شهیر معاصر درباره مفتونی گفت: «من کار نادیا مفتونی را به دلیل خیلی مشخصی دنبال می‌کنم. علاقه من به آثار او علاقه‌ای عمومی نیست. معتقدم کاری که او با تمرکز بر مفهوم خیال انجام می‌دهد به ما می‌گوید که اگر به شیوه درستی بر این مفهوم تمرکز کنیم، این امر یک روشنایی جدید و چشم‌اندازی را که به طرز شگفت‌انگیزی سازنده است در زمینه شیوه‌ای که امروز باید سنت فلسفی و دینی و غیره خود را خوانش کنیم ایجاد می‌کند. ... اکنون به این مهم می‌پردازم که کار نادیا مفتونی برای من چه معنایی دارد. این شاید یک خوانش ناپرورده باشد اما می‌خواهم دیدگاه خودم را بی‌رحمانه تحمیل کنم. او در مباحثش پیرامون خیال نشان می‌دهد که فلسفه کهن اسلامی قبلاً مسیری را که می‌خواهم درباره‌اش صحبت کنم طی کرده است. یعنی او فراتر از ارسطو می‌رود. ارسطو یک نظریه خیال دارد که اگر برخی اشارات جزئی جسورانه را از این نظریه حذف کنیم با یک نظریه بسیار سنتی درباره خیال مواجهیم. نکته اصلی مد نظر من این است: ما در غرب معمولاً خیال را به امری ذهنی در مقابل واقعیت عینی تقلیل می‌دهیم. چنان که گویی امور و اشیاء در جهان خارج وجود دارد و هویت‌شان همان است که هست و شاید این هویت کاملاً برای ما شناخته‌شده نباشد اما در عالم خارج وجود دارد و آنگاه قائلیم که خیال امری ذهنی است، یعنی ما چیزی را بر اشیاء معطوف می‌‌کنیم و جاهای خالی در شناخت خود را پُر می‌کنیم. اما معتقدم چیزی که ما از سنت فکری شما می‌آموزیم و این سنت فکری به من نزدیک است، یعنی به ایدئالیسم آلمانی و هگل و دیگرانی در قرن بیستم نزدیک است و به دلالت‌های فلسفی فیزیک کوانتوم نزدیک است، این است که از جهت عینی هم نمی‌توان گفت که امور و اشیاء همان چیزهایی هستند که می‌نمایند. آن چه یک چیز هست فی‌الجمله دلالت بر فضای یک نوع خیال هستی‌شناختی دارد. یعنی خیال در درون خود یک چیز: آن چه این چیز می‌توانست بوده باشد اما نشد، و ظرفیت‌های بالقوه پنهانی که در آن چیز وجود دارد. در نتیجه شناخت یک چیز مستلزم این نیست که صرفاً ذهن خود را فراموش کنیم و بر این تمرکز کنیم که آن چیز واقعاً چیست. بلکه برای شناخت یک چیز لازم است خود را در هویت آن و تمامی ظرفیت‌های بالقوه‌اش دخیل کنیم. مفتونی در آثارش درباره خیال نشان می‌دهد که فلسفه اسلامی قبلاً این مسیر را طی کرده است.»

همچنین نیکولاس رِشِر، فیلسوف برجسته آلمانی-آمریکایی، طی رویدادی پژوهش‌های مفتونی پیرامون فارابی را بسیار جالب توجه دانست و در تقدیر از این تلاش‌ها گفت: «بعد از پایان کرونا و بازگشایی محل کارم، نسخه‌ای از کتابم کتاب‌شناسی فارابی را به شما اهدا خواهم کرد.»

پژوهش‌های مفتونی محدود به فارابی نبوده و او دامنه تفکرات فارابی در ابن سینا و دامنه تفکرات ابن سینا در سهروردی را هم مورد تحلیل قرار داده است. دیمیتری گوتاس، استاد فلسفه و مطالعات اسلامی دانشگاه ییل و پژوهشگر برجسته ابن سینا دقت نظر مفتونی در بررسی دامنه تفکر سینوی در سهروردی را ستودنی دانسته و از جمله در واکنش به اثبات اینکه سهروردی در تمامی رساله‌های رمزی‌اش به جای نظریه صدور اشراقی خود از نظریه صدور ابن سینا بهره می‌برد، احاطه مفتونی به آثار و آرای شیخ اشراق را جالب، آموزنده و روشنگر توصیف کرده است.

تأثیرات پژوهش‌های مفتونی محدود به حیطه فلسفه نبوده و برای برخی پژوهشگران بین‌المللی حاکی از جایگاه تفکر فارابی در بستر تمدنی نیز بوده است. بروس لارنس که در زمینه تاریخ اسلام و تمدن اسلامی صاحب‌نظر است در نشستی که به صورت مشترک با مفتونی داشت با نقد دیدگاه شهاب احمد که شروع تمدن اسلامی را از قرن ۱۳ میلادی می‌داند اشاره کرد: «درست است که هم سعدی و هم رومی محصول قرن ۱۳ میلادی هستند اما توجه به نکاتی که نادیا مفتونی از فارابی که در قرن ۹ قرار داشته مطرح کرده است نشان می‌دهد که حتی در قرن ۹ فضای روشنفکری و ایده جدیدی از تفکر به زندگی وجود داشته است.» او همچنین درباره مفتونی گفت: «نادیا، تو ابعاد جدیدی از فارابی را به من شناساندی که با آن آشنا نبودم. در نتیجه از تو سپاسگزارم که غیر از همراهی در این گفتگو، معلم من نیز بودی.»

مفتونی در نمونه‌ها و مصادیق به هنرهای موجود در زمان فارابی بسنده نکرده و کاربرد نظریات فارابی در حیطه‌های نوظهور نظیر سینما و رسانه‌های جمعی را نیز مورد بررسی قرار داده است. دادلی اندرو مؤلف و استاد برجسته ادبیات تطبیقی و نیز مطالعات سینمایی، پژوهش‌های مفتونی درباره رویکرد نوافلاطونی فارابی به هنر و پیاده کردن آن در تحلیل هنرهای امروزی از جمله سینما را «بسیار کاربردی» برشمرده و آن را درخور تأمل دانسته است. راب ماس، فیلمساز و استاد گروه هنر، فیلم و مطالعات بصری دانشگاه هاروارد نگاه مفتونی در بازخوانی تاریخ و فلسفه ایران و استخراج متُدهای تحلیل هنری بر مبنای آن را مورد قدردانی قرار داده و اظهار داشته که مفتونی این تحلیل‌ها را به شکلی بسیار گیرا مطرح می‌کند.

مفتونی با کتاب اقتصاد فرهنگ و رسانه فاضله فارابی باب جدیدی در پژوهش‌های مربوط به فارابی باز کرد و آن توجه به نظریات اقتصادی فارابی بود. او در این کتاب به برخی دیدگاه‌های اقتصادی فارابی که پیش از آن در جایی مورد توجه قرار نگرفته پرداخته که نشان از نزدیک بودن نگاه وی به اقتصاد آزاد دارد. از جمله این که وظیفه اول هر فرد را تلاش حداکثری در کسب ثروت می‌داند. این نظر قرابت آشکاری با دیدگاه میلتون فریدمن در باب profit maximization دارد که مسئولیت اجتماعی کسب و کار را افزایش دادن سوددهی می‌داند.

مفتونی از سال ۲۰۱۹ به عنوان پژوهشگر ارشد (Senior Research Scholar) در دانشکده حقوق دانشگاه ییل (Yale) فعالیت دارد و احاطه او به مباحث تاریخی مورد استفاده برخی اساتید این دانشگاه بوده است. بروس اَکِرمن استاد برجسته در زمینه حقوق اساسی تلاش‌های پژوهشی دقیق مفتونی را شایسته تقدیر دانسته و از تکمله‌های مفتونی بر کتاب قانون‌های اساسی انقلابی استفاده به عمل آورده است.

دکتر مفتونی اصطلاحاتی را برای تبیین مباحث علمی خود ابداع کرده‌است که به برخی از آنها اشاره می‌شود.

دراموسوفی (Dramosophy)

مفتونی در یکی از کتاب‌های خود اشاره می‌کند: "برای تحلیل فلسفی، عرفانی و اخلاقی درام و متن نمایشی، اصطلاح دراموسوفی را به قرینه فیلوسوفی (فلسفه) پیشنهاد می‌کنم. این اصطلاح را جایی نیافتم، اما اصطلاح دراماسوفی را دیده‌ام که به‌طور اساسی در معانی دیگری به کار می‌رود.

هنر-دانش‌مند (Scientartist)

مفتونی در مقاله «رابطه تفکر و تخیل؛ موردپژوهی قصه غربت غربی» گفته‌است: «فیلسوف و دانشمندی را که قادر باشد علوم و معارف را به زبان تخیل و تمثیل ارائه کند، هنر-دانشمند می‌نامیم و معادل انگلیسی Scientartist را برای آن پیشنهاد می‌کنیم.»

همه‌عاشق‌انگاری (Panamatorism)

مفتونی در مقاله «بررسی تطبیقی همه‌عاشق‌انگاری نزد ابن سینا و شیخ اشراق» آورده‌است: «یکی از مسائل تأمل‌برانگیز پیرامون عشق، سریان عاشقی در همه موجودات هستی است که آن را همه‌عاشق‌انگاری می‌نامیم» و در پاورقی ذکر می‌کند: «نگارنده Panamatorism را به عنوان معادل انگلیسی همه‌عاشق‌انگاری پیشنهاد می‌کند. Amator واژه لاتین به معنای عاشق است.»

برخی از آثار دکتر مفتونی از این قرار است:

مقاله

• "Art as a Language for Muslim Thinkers: Metaphorical vs. Literal Approach." The Philosophy Journal 11, no. 2 (2018): 156-166. تحت نمایه اسکوپوس و وب آو ساینس

• Maftouni, Nadia. "Images of Imagination for Iranian Philosophers." Journal of the History of Philosophy 23, no. 1 (2018): 17-28.

• Maftouni, Nadia. "Concept of Sciart in the Andalusian Ibn Tufail." Pensamiento 75, no. 283 (2019): 543-551. تحت نمایه اسکوپوس و وب آو ساینس

• Maftouni, Nadia. "Methodology of Farabian Political Philosophy." Journal of the History of Philosophy 24, no. 2 (2019): 31-38.

کتاب

• فارابی: خیال و خلاقیت هنری (سوره مهر، 1389)
• اخلاق هنر از نگاه فارابی (بنیاد سینمایی فارابی، 1391)
• پژوهشی در فلسفه علم دانشمندان مسلمان (سروش، 1393)
• نگاره های اشراقی (وایا، 1394)
• منطق اصول و کاربردها (هوزان، 1397)
• فارابی و فلسفه هنر دینی (سروش، 1393)
• فارابی و مفهوم‌سازی هنر دینی (سوره مهر، 1393)

1. ↑ "متن گفتگوی ژیژک در نشست علمی با مفتونی".
2. ↑ "دانشگاه تهران از نیکولاس رشر فیلسوف برجسته تقدیر کرد".
3. ↑ "وبینار «مطالعات فلسفه ابن‌سینا در غرب» برگزار شد".
4. ↑ "نقد و بررسی کتاب فارابی و فلسفه هنر دینی". Archived from the original on 10 March 2015. Retrieved 10 April 2015.
5. ↑ "تلاش در استخراج الگوی علم‌شناسی نزد ابن سینا و فارابی".
6. ↑ "بررسی تطبیقی همه عاشق انگاری نزد ابن سینا و شیخ اشراق". Archived from the original on 11 November 2014. Retrieved 10 April 2015.
7. ↑ "مفتونی پژوهشگر پیشکسوت در دانشگاه ییل" (PDF).
8. ↑ "نادیا مفتونی در بُرد مشاوران فصلنامه تاریخ فلسفه دانشگاه ایلینوی".
9. ↑ "زندگی نوری و مفتونی در خانمی که شما باشی".
10. ↑ "وقتی در زندگی عشق حرف آخر را می‌زند".
11. ↑ "داستان خواستگاری".
12. ↑ "اتفاقی عجیب".
13. ↑ "آقای نوری، خانم مفتونی".
14. ↑ "اتفاقی عجیب". Archived from the original on 14 April 2015. Retrieved 10 April 2015.
15. ↑ "علی معلم دامغانی در مراسم تجلیل از حسین نوری". Archived from the original on 10 March 2015. Retrieved 10 April 2015.
16. ↑ "روایت آزاده نامداری از شعر خواستگاری نوری و مفتونی".
17. ↑ "زندگی عاشقانه جانباز "حسین نوری" و همسرش در "خانومی که شما باشی"".
18. ↑ "خانمی که مَهریه‌اش فقط مُهر کربلاست". Archived from the original on 22 April 2015. Retrieved 30 April 2015.
19. ↑ «ای آفتاب سرکشان با کهکشان آمیختی». زن روز، شنبه 17 بهمن 1371، شماره 1397، ص 14.
20. ↑ "پیرامون زندگی مشترک حسین نوری و نادیا مفتونی".
21. ↑ "متن گفتگوی ژیژک در نشست علمی با مفتونی".
22. ↑ مشروح نشست اسلاوی ژیژک با نادیا مفتونی
23. ↑ "UT's Colloquium: Slavoj Žižek on Iranian Tradition".
24. ↑ "دانشگاه تهران از نیکولاس رشر فیلسوف برجسته تقدیر کرد".
25. ↑ "گفتگوی دیمیتری گوتاس و نادیا مفتونی درباره فلسفه اسلامی".
26. ↑ "وبینار «مطالعات فلسفه ابن‌سینا در غرب» برگزار شد".
27. ↑ "حضور بروس لارنس در ایران و نشست با دانشگاه تهران".
28. ↑ "گفتگوی دادلی اندرو و نادیا مفتونی درباره فلسفه، هنر و سینما".
29. ↑ "وبینار فلسفه سینما در دانشگاه تهران با حضور دادلی اندرو".
30. ↑ "وبینار مشترک دانشگاه هاروارد و دانشگاه تهران".
31. ↑ "وبینار نادیا مفتونی با مدیر گروه هنر، فیلم و مطالعات بصری دانشگاه هاروارد".
32. ↑ مفتونی، نادیا. اقتصاد فرهنگ و رسانه فاضله فارابی. تهران: انتشارات سروش، ۱۴۰۰، صفحه ۳۳ شابک ‎۶۸۸−۲۱۷−۴۱−۷۸۹۶−۹.
33. ↑ Smith, H. Jeff (15 July 2003). "The Shareholders vs. Stakeholders Debate". MIT Sloan Management Review (Summer 2003).
34. ↑ مفتونی، نادیا (۱۳۹۹). «ارزیابی نظریه بروس اکرمن درباره انقلاب ایران». فصلنامه پژوهش‌های معاصر انقلاب اسلامی. تهران: مرکز مطالعات عالی انقلاب اسلامی. ۲ (۶): ۸۵.
35. ↑ Ackerman, Bruce (2019). Revolutionary Constitutions: Charismatic Leadership and the Rule of Law. MA: Harvard University Press. p. 432. ISBN 9780674970687. Retrieved 15 March 2021.
36. ↑ مفتونی، نادیا. فارابی و فلسفه هنر دینی. تهران: انتشارات سروش، 1393 شابک ‎۹۷۸−۹۶۴−۱۲−۰۶۹۹−۶.
37. ↑ مفتونی، نادیا؛ نوری، محمود (1392). «رابطه تفکر و تخیل؛ موردپژوهی قصه غربت غربی». فلسفه و کودک. تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا (۴): ۳۴.
38. ↑ مفتونی، نادیا (1391). «بررسی تطبیقی همه عاشق انگاری نزد ابن سینا و شیخ اشراق». حکمت سینوی. تهران: دانشگاه امام صادق (۴۸): ۲۱.
39. ↑ "فارابی، خیال و خلاقیت هنری".
40. ↑ "فلسفه فارابی بر محور خیال استوار است". Archived from the original on 15 April 2015. Retrieved 11 April 2015.
41. ↑ "اخلاق هنر از نگاه فارابی منتشر شد".
42. ↑ "کتاب اخلاق هنر از نگاه فارابی به قلم نادیا مفتونی".
43. ↑ "کتاب «اخلاق هنر از نگاه فارابی»، اثر دکتر نادیا مفتونی عضو هیئت علمی دانشگاه تهران". Archived from the original on 14 April 2015. Retrieved 11 April 2015.
44. ↑ "پژوهشی در فلسفه علم دانشمندان مسلمان". Archived from the original on 11 April 2015. Retrieved 11 April 2015.
45. ↑ "عرضه «پژوهشی در فلسفه علم دانشمندان مسلمان» در بازار نشر".
46. ↑ "علم در فلسفه اسلامی". Archived from the original on 16 April 2015. Retrieved 11 April 2015.
47. ↑ "پژوهشی دربارهٔ چیستی علم از دیدگاه فلاسفه مسلمان".
48. ↑ "کتاب «فارابی و فلسفه هنر دینی» انتشارات سروش منتشر شد".
49. ↑ "کتاب «فارابی و فلسفه هنر دینی» نقد و بررسی می‌شود". Archived from the original on 16 April 2015. Retrieved 11 April 2015.
50. ↑ "علی معلم دامغانی «فارابی و فلسفه هنر دینی» را نقد می‌کند".
51. ↑ "کتاب «فارابی و مفهوم سازی هنر دینی» منتشر شد".
52. ↑ "انتشار کتاب «فارابی و مفهوم سازی هنر دینی»".