ابوالحسن شیرازی

ابوالحسن شیرازی در سال ۱۱۹۰ قمری، برابر ۱۷۷۶ میلادی در شیراز متولد شد. وی خواهرزاده و داماد حاج ابراهیم کلانتر (حاجی ابراهیم‌خان اعتمادالدوله شیرازی) و پسر میرزا محمدعلی خان، منشی نادرشاه و دختر ابراهیم خان کلانتر (که او را جزء بانفوذ خاندان قوام شیرازی یهودی‌تبار قرار می‌داد) بود. در سال ۱۲۱۵ قمری فتحعلی شاه، میرزا ابراهیم خان کلانتر شیرازی را که از عوامل انگلستان بود از صدارت برکنار و به زندان انداخت. در آن هنگام میرزا ابوالحسن خان، حاکم شوشتر بود و به دستور فتحعلی شاه به تهران احضار شد. شاه قصد نابودی وی را داشت ولی با وساطت عده‌ای از درباریان من جمله رضا قلی خان نوایی بخشیده شد و از مرگ نجات یافت و عازم زیارت بیت اله الحرام شد و پس از آن به مدت ۴ سال در هند روزگار گذرانید. میرزا ابوالحسن خان هنگامی که شنید شاه تا حدودی بستگان حاج ابراهیم کلانتر را بخشیده عازم شیراز شد و در تشکیلات حکومتی حسین علی میرزا فرمانفرما که پسر فتحعلی شاه بود به منصب یساولی و هم صحبتی منصوب شد. وی به سال ۱۲۲۴ قمری به فرمان فتحعلی شاه به عنوان سفیر ایران به همراه جیمز موریه منشی سفارت انگلستان و مؤلف کتاب حاجی بابای اصفهانی روانه لندن شد.

میرزا ابوالحسن خان ایلچی از همان ابتدا تحت تأثیر پیشرفت‌های مادی اروپا قرار گرفت و با شگفتی به سیر و سیاحت در آن دیار پرداخت و در نهایت کتاب حیرت نامه سفرا را به عنوان تحفه سفر با خود به ایران آورد. سفرنامه ایلچی که از اولین نمونه‌های سفرنامه‌نویسی دوران قاجار است، تأثیر زیادی در شناساندن نهادهای مدرن اروپایی در میان نخبگان قاجار داشت، به طوری که برخی مورخان این نوشته‌ها را در شکل‌گیری جنبش تجددخواهی ایران در دوره‌های بعد مؤثر می‌دانند.

از حاشیه‌های سفر میرزا ابوالحسن خان که توجهات بسیاری را جلب نمود، عضویت وی در لژ فراماسونری انگلستان است. علاوه بر این که وی یکی از نخستین ایرانیانی است که به عضویت لژ فراماسونری درآمد، به مدت ۳۵ سال یعنی تا پایان عمر از کمپانی هند شرقی مقرری دریافت داشت. با وجود ادعاهای مصحح کتاب حیرت نامه ایلچی دربارهٔ مأموریت وی به عنوان عامل سرسپرده انگلستان در ایران، عباس امانت و وحید وحدت طرح چنین دیدگاهی را ناشی از تاریخ‌نگاری ایدئولوژیک پس از انقلاب در ایران می‌دانند.

ایلچی پس از ۸ ماه به اتفاق سر گور اوزلی که به سمت وزیرمختار انگلیس در ایران انتخاب شده بود از لندن راهی ایران شد اما کشتی آنها دچار طوفان گشت و پس از چند هفته سرگردانی عاقبت در برزیل پهلو گرفت. بدین ترتیب ابوالحسن خان نام خود را به عنوان اولین فرد ایرانی که به قاره آمریکا سفر کرده‌است در تاریخ ثبت نمود. وی بعد از بازگشت از طرف دولت ایران عهدنامه گلستان را در ۲۹ شوال ۱۲۲۸ قمری با دولت روسیه منعقد کرد و سپس به روسیه رفت و پس از سه سال به ایران بازگشت. پس از بازگشت میرزا ابوالحسن خان از سفر سه ساله به روسیه، مجدداً به عنوان سفیر ایران به لندن فرستاده شد، او علاوه بر این سمت، سمت سفیر ایران در عثمانی، اتریش، فرانسه و انگلستان را بر عهده داشت. او سفر خود را در رجب ۱۲۳۳ قمری آغاز کرد و سه سال بعد در ۱۲۳۶ قمری به ایران بازگشت. او در سال ۱۲۴۰ قمری به عنوان وزیر خارجهٔ ایران منصوب شد و تا سال ۱۲۵۰ قمری عهده‌دار این سمت بود، او به همراه عباس میرزا و قایم مقام در ۵ شعبان ۱۲۴۳ قمری عهدنامهٔ ترکمان چای را با روس‌ها منعقد کرد. در سال ۱۲۵۰ ق هنگامی که فتحعلی شاه در گذشت، به جای حمایت از ولیعهد قانونی شاه یعنی محمد میرزا (محمد شاه بعدی)، از علی خان ظل السلطان پسر دهم فتحعلی شاه حمایت کرد علی خان ظل السلطان نیز در ۷ رجب ۱۲۵۰ قمر با عنوان عادلشاه و علی شاه تاجگذاری کرد، علی شاه به پاس خدمات ابوالحسن خان، او را در مقام خود ابقا نمود، اما اندکی بعد علی شاه از سپاه محمد شاه و ابوالقاسم قایم مقام شکست خورد و دستگیر شد، میرزا ابوالحسن خان هنگامی که این خبر را شنید به حرم عبدالعظیم پناهنده شد. اما هنگامی که قایم مقام کشته شد و حاجی میرزا آقاسی به وزارت و صدارت رسید به وساطت حاجی میرزا آقاسی از تحصن خویش خارج شد و از محمد شاه طلب بخشش کرد و پنج سال بعد یعنی در سال ۱۲۵۶ قمری مجدداً وزیر خارجه ایران شد. او سال‌ها در دوران حکومت فتحعلی شاه و محمد شاه به خدمت پرداخت و سرانجام در ۱۷ شعبان ۱۲۶۲ قمری در گذشت.

مقاله اصلی: سرگذشت حاجی بابای اصفهانی.

رفتارهای زننده وی در انگلستان و تعریفهای زشتی که در مورد خانمهای انگلیسی می‌کرده باعث انزجار جیمز موریه و در نهایت نگارش کتاب حاج بابای اصفهانی توسط وی که بیانگر شخصیت متداول ایرانیان آن دوره خصوصاً شخص میرزا ابوالحسن خان بوده گشت.

به نوشته اسماعیل رائین میرزا ابوالحسن نقش کلیدی در توطئه بی‌اعتبار کردن و قتل قائم مقام فراهانی در ۱۸۳۲ میلادی داشته‌است

نوه میرزا ابوالحسن خان شیرازی، میرزا ابراهیم خان، خودو همسرش که از زاده‌های امیر سید اصیل الدین عبدالله الحسینی بود، از افراد محبوب ومورد توجه خاص وعام بودند و بیش از پیش باعث قدرت مذهبی او گشته بود وی با سیاست‌های پیش گرفته و با استفاده از نام جدش بر قدرتش می‌افزود. پس از رفت‌وآمدهایش به دربار و قدرت سیاسی-مذهبی که او در فارس داشت ناصر الدین شاه برای بهبودی چهره خویش از او استفاده می‌کرد اما پس از گذشت مدتی ناصرالدین شاه به تحریک نزدیکان از قدرت گرفتن این خاندان واهمه داشت و پس از توطئه واتهام خیانت به وی او و فرزندانش را تبعید کرد. میرزا ابراهیم خان سه فرزند به نام‌های میرزا محمدعلی خان، میرزا محمودخان و میرزا مسعود خان داشت که میرزا ابراهیم خان و دو فرزند اول ودوم او را یعنی میرزا محمدعلی خان و میرزا محمود خان و فرزند او به نام میرزا ابوالقاسم خان را به داراب و میرزا مسعود خان و فرزندان وی میرزا ابوالحسن خان و میرزا ابوالحسین خان را به تهران وری تبعید کرد. هم‌اکنون این خاندان به نام‌های میرزاخانیان، میرزاخانی در تهران و ری، میرزائی در داراب و مشیری در شیراز و تهران شناخته می‌شوند. خانواده مشیری که از نسل میرزا مسعودخان هستند از قدرت سیاسی بالایی برخوردارند.

• گلی پور، مهدی، بررسی حیات سیاسی میرزا ابوالحسن خان شیرازی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد رشته تاریخ ایران در دوره اسلامی، به راهنمایی فیض اله بوشاسب، دانشگاه نجف آباد اصفهان، زمستان ۱۳۹۱
• «میرزا ابوالحسن خان شیرازی». موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۵ سپتامبر ۲۰۱۱. دریافت‌شده در ۶ مهر ۱۳۹۰.
• ABU'L-ḤASAN KHAN ĪLČĪ - Encyclopædia Iranica | Articles

• رسیدن اتفاقی به برزیل بخاطر طوفان در اقیانوس

یاوری، نگین (۱۳۷۲). «ابوالحسن خان ایلچی شیرازی». دائرةالمعارف بزرگ اسلامی. ج. ۵ (ویراست ۱). تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی. ص. ۳۳۵–۳۳۸. شابک ۹۶۴-۷۰۲۵-۴۰-۸.